Гэрэл зургийн үзэсгэлэнд энэ сайхан зураг тавигджээ

Чойномын зурсан Ринчен

Нүүрномоос авсан бас нэг зураг

Д.Саруулзамын цоолбор бүтээл

Б. Ринчен: Монгол бичгийн хэлний зүй

ШУА, Хэл зохиолын хүрээлэнгээс гаргасан

Бямбын Ринчен: Эрдэм шинжилгээний бүтээлийн чуулган

(5-8 дугаар боть)

ШУА: Мянган номын баяраас

Академич Бямбын Ринчен: Эрдэм шинжилгээний бүтээлийн чуулган

ШУА, Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Нүүрномоос

Б.Ринчен гуайн бас нэгэн “нууц”

эх сурвалж: http://sharmedee.mn/dayarmongol/?p=4153

 

БНМАУ-д суугаа ЗСБНХУ-ын Элчин сайдын яамны зөвлөх Иваненко зохиолч, профессор Б.Ринчентэй ярилцсан тухай тэмдэглэл
1958 оны зургаадугаар сарын 11. Нууц.

Ринченг өөрийнх нь хүсэлтээр хүлээн авч уулзав. Протоколын шинжтэй яриа болсны даргаа Б.Ринчен БНМАУ-ын дээд дунд сургуулиудад орос, монгол хэл зааж байгаа асуудлыг хөндөв. Эдүгээ орос хэлийг судлахад зөвхөн социалист төдийгүй капиталист орнуудад ихээхэн ач холбогдол өгч байгааг Б.Ринчен тэмдэглэв. Гэтэл БНМАУ-д энэхүү онцгой асуудалд төрийн байгууллагууд болон эрдэмтэд, мөн түүнчлэн энэ салбарт ажиллаж буй Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүдийн зүгээс ч хангалттай анхаарал тавихгүй байна. Иймэрхүү хандлагын уршгаар БНМАУ-д олон жилийн туршид монголын дунд сургуулиудад зориулсан орос хэлний сурах бичиг байхгүй байжээ.
Дунд сургууль төгсч буй охид, хөвгүүд орос хэл муу мэдэж байгаагийн учир нь заримдаа дээд, дунд сургуулиудад тохиолдлын чадвар муутай хүмүүс орос хэл зааж байгаад оршино. Энэ чухал асуудлыг зогсонги байдлаас гаргахын тулд Б.Ринченгийн үзэж байгаагаар, БНМАУ-ын дээд, дунд сургуулиудад орос хэл заах аргыг үндсээр нь шинэчлэн өөрчлөх шаардлагатай ажээ. Их сургуулийн орос хэлний тэнхимийг чадвартай монгол боловсон хүчнээр бэхжүүлэх, энэ зорилгоор 3-4 авъяаслаг горилогчийг сонгон орос хэлний мэдлэгийг нь дээшлүүлэхээр 2-3 жилийн хугацаагаар Москва явуулах.
Монголын дунд сургуулиудад зориулсан орос хэлний тусгай сурах бичиг хэвлэх. Ийм сурах бичгүүдийг зохиоход зөвлөлт, монголын эрдэмтэд ч оролцож болох ажээ. Мөн түүнчлэн Б.Ринчен монгол цагаан толгойг боловсронгуй болгох шаардлагатай гэж үзэж байна.
Энэхүү үйлст, Ринченгийн үзэж байгаагаар казак, узбек, киргиз болон бусад түрэг хэлнүүдийг шинэ цагаан толгойд шилжүүлэх салбарт чадвартайгаа харуулсан зөвлөлтийн нэрт түрэг судлаач Юдахин, Кононов, Бураков нар ихээхэн туслалцаа үзүүлж чадах ажээ. Ринчен, дээр дурдсан зөвлөлтийн мэргэжилтнүүд, мөн түүнчлэн Москвад байгаа нэрт монголч эрдэмтэн Лигетти (БНМАУ-ын ПГУА-ийн дэд ерөнхийлөгч) нартай хамтран ажиллаж, монголын ард түмэнд буянтай энэ ажилд идэвхитэй оролцохын тулд түүнийг Лувсандэндэвтэй хамт Москва 2-3 cap томилон ажилуулахыг БНМАУ-ын Шинжлэх ухаан, Дээд боловсролын хороонд санал болгосон байна.
Монгол хэлний шинэ цагаан толгойн тухайн Ринчен ярихдаа тэр нь гадаад үсгээр дүүрсэн, механик орчуулга маягтайгаас гадна хуучин монгол бичгийн зөв бичих дүрэм нь шинэ цагаан толгойн бичлэгээс хялбар, нилээд шинжлэх ухаанлаг болохыг онцлон тэмдэглэж байлаа. Монгол хэлэнд шинэ цагаан толгойг оруулах үед хэт яарсан гэж Ринчен үзэж байна. Тухайн үедээ Засгийн газар, цагаан толгой зохиох ажлыг дунд сургуулийн боловсрол ч байхгүй, монгол хэлний мэдлэгээр харанхуй хүн болох Дамдинсүрэнд даалгаж алдаа хийсэн гэж тэрээр үздэг аж.
Цааш нь Ринчен, орос хэлний тэнхимийн эрхлэгчээр Монгол улсын их сургуульд шилжин ажиллахыг тэнд ажиллаж байгаа зөвлөлтийн мэргэжилтнүүд түүнд санал болгосон боловч тэрээр энэ албан тушаалаас түр түдгэлзсэн тухайгаа мэдэгдэв. Хэдийгээр орос хэл түүний хоёр дахь төрөлх хэл боловч эхлээд БНМАУ-ын сургуулиудад монгол хэл судлах ажлыг сайжруулан зүгшрүүлэх, дараа нь дээд сургуулиудад орос хэл заах ажил хийх нь өөрийн үүрэг гэж үзэж байгаагаа тэрээр онцлон тэмдэглэв.
Ринчен, монголын шинэ цагаан толгойг төгөлдөржүүлэх асуудлаар зөвлөлтийн мэргэжилтнүүдтэй хамтран зөвлөгөөн хийх боломжийн талаар миний саналыг сонирхов. Монгол хэл мэдэхгүй болохоор хөндсөн асуудлаар саналаа хэлэх бололцоогүй байгаагаа хариу мэдэгдэв. Түүнээс гадна энэ асуудал БНМАУ-ын Засгийн газрын шийдвэрийн бүрэн эрхэд орж байна. Зөвлөлтийн түрэг судлаачид болон бусад эрдэмтэн мэргэжилтнүүдтэй уулзалт зохиохын тухайд гэвэл энэ талаар ЗСБНХУ-ын шинжлэх Ухааны Академи, БНМАУ-ын Шинжлэх ухаан, Дээд боловсролын хорооны шугамаар тохиролцож болох юм.
Ринчен зөвлөлтийн мэргэжилтнүүдтэй уулзах хүсэлтэй байгааг нь Элчин сайдад мэдэгдэхийг хүслээ. Түүний хүсэлтийг биелүүлэхээ амлахын хамт энэхүү асуудлыг Засгийн газар буюу БНМАУ-ын Шинжлэх ухаан, Дээд боловсролын хороонд тавих нь илүү тустай болох биз гэдгийг тэмдэглэсэн билээ. Монгол хэлийг судлах асуудпыг Ринчен дахин хөндөж ярихдаа эдүгээ монгол судлалд тус оронд ч хилийн чанадад ч маш бага анхаарч байгааг харамсан тэмдэглэлээ.
Зөвлөлт Холбоот улсад Козин, Владимирцов нарын томоохон эрдэмтэд монгол судлаачид байсан боловч тэднийг нас барсны дараа ЗСБНХУ-д Монголын түүх, монгол хэл мэдлэг нэрт монгол судлаач нэг ч үлдээгүй гэж ярилаа. Тэрээр Профессор Санжаевыг бичиг үсэг муутай хүнд тооцож байлаа. Б.Ринчен монгол судлаач эрдэмтдийг бэлтгэхгүй байна гэж ЗСБНХУ-ын Шинжлэх Ухааны Академийг зэмлэх аястай үг хэлж байв.
Б.Ринченгийн мэдээгээр, Хятадад 1 сая гаруй монгол амьдардаг боловч монгол судлаачдыг бэлтгэхэд мөн л бага анхаарал тавьдаг ажээ. Тэрээр 1957 онд Өвөр Монголд очиж Хятадад амьдарч буй монголчуудын хэл, ахуй байдал, соёлыг судалжээ.
Өвөр монголд хуучин монгол бичгээ хадгалан үлдээж төгөлдөржүүлсээр байна гэж Ринчен хэлэв. БНМАУ-ын Засгийн газар, эдийн засаг, соёлын салбарт урагш томоохон алхам хийсэн ажээ. Эдүгээ Өвөр монголд нийтээрээ бичиг үсэгтэй бүс нутаг хэдийн бий болоод байгаа гэнэ.
Тэрээр энэхүү киноны зохиолыг эдүгээ түүний номыг редакторлож буй зөвлөлтийн зохиолч Костицинтай хамтран бичиж чадах боловч үүний тулд Б.Ринчен Москвад очих, Эсвэл Костицин Улаанбаатарт ирэх шаардлагатай гэж Б.Ринчен хэллээ.
Б.Ринчен монголын зохиолчдын ажлын төлөвлөгөөний асуудлаар ярихдаа зохиолчдод төлөвлөгөө байхгүй. Монголын Зохиолчдын эвлэл энэ талаар маш муу ажиллаж байна гэлээ. Гэвч МАХН-ын Төв Хорооны Улс Төрийн Товчооны гишүүд оролцсон зөвлөгөөний дараа зохиолчид ажлаа шинэчлэн өөрчилж эхэлсэн боловч тэд өмнө нь тавьсан зорилтуудыг биелүүлж чадахгүй гэж тэрээр бодож байгаа ажээ.
Монголын сэхээтнүүдийн үйл ажиллагааны асуудлаар Б.Ринчен ярихдаа Монголын ард түмэн авъяаслаг, ЗСБНХУ-д янз бүрийн сургууль төгссөн мэргэжилтнүүд өөрийн мэдлэгээ шинэ Монголын бүтээн байгуулалтанд ашиглахаар чармайж БНМАУ-ын Засгийн газрын хоёр дахь тулгуур болж байна гэж онцлон тэмдэглэв.
БНМАУ-д сургууль төгссөн мэргэжилтнүүдийн тухайд гэвэл тэд шударга хөдөлмөрлөж байгаа боловч чадвар муутай, ЗХУ-д боловсрол олсон мэргэлжилтнүүдийн хэмжээгээр Засгийн газарт туслаж чадахгүй юм гэлээ. Дээд, дунд сургуулиудыг ЗСБНХУ-ын сургуулиудын түвшинд хүргэхийн тулд БНМАУ-д бас л их ажиллах хэрэгтэй байна гэж Б.Ринчен онцлон тэмдэглэв.
Монголын боловсон хүчин ялангуяа хүн эмнэлэг, урлаг, гэгээрэл, соёлын салбарт болон намын боловсон хүчин маш эрчимтэй өсөж байгааг Б.Ринченд хэллээ.
Б.Ринчен олон тооны монголчуудыг, түүний дотор өөрийн хоёр хүргэн Сайд нарын Зөвлөлийн орлогч дарга, Хөдөө аж ахуйн яамны сайд Н.Жагварал болон Эрүүлийг хамгаалах яамны сайд Туваан нарыг түүний үзэж байгаагаар чадвартай, авъяаслаг ажилтнууд боловч хариуцлагатай албан тушаалд дэвшмэгц эх оронч үүргээ түргэн умартан, залхуу,энэ  тухай бага дурсах буюу огт дурсахгүй өнгөрч байгааг эмзэглэн хүлээж авдаг тухай ЗСБНХУ-ын Гадаад явдлын яаманд бид хэдийнэ мэдэгдсэн билээ.
Үүн дээр нэмж энэ асуудалд монголчууд тааламжгүй байдгийн шинэ баримтыг жишээ татаж болох байна. 6 дугаар сарын 12-нд зөвлөлтийн зурагт хуудас, дардас, ил захидлын үзэсгэлэнгийн урьдчилсан үзлэг дээр МАХН-ын Төв Хорооны хэлтсийн эрхлэгч Ц.Намсрай, Соёлын яамны сайд С.Сосорбарам, Монгол-Зөвлөлтийн найрамдлын нийгэмлэгийн дарга Дүйнхэржав, Зураачдын холбооны дарга Н.Чүлтэм нар Москвад болсон Залуучуудын VI чуулганд оролцогч орнуудын төрийн далбааг үзүүлсэн зурагт хуудас дээр БНМАУ-ын төрийн далбаа байхгүй байгаад дургүйцлээ илэрхийлж байлаа.
Зурагт хуудас дээр социалист бүх орнууд, мөн түүнчлэн капиталист ихэнх орнууд, түүний дотор Швейцар зэрэг бага орнуудын далбаа байсан учраас Ц.Намсрай сэхээтнүүд, ялангуяа оюутнууд үүнийг буруугаар хүлээн авна гэдгийг үндэс болгон энэ зурагт хуудсыг хуулан авахыг санал болгоход Н.Чүлтэм БНМАУ-ын төрийн далбааг нэмж зурья гэсэн боловч түүний зурагт хуудсаар солихоор санал нэгдсэн болно.
«Международная жизнь» сэтгүүлд 1958 No6 «Ах дүү орнуудад» буланд бүх орнуудыг дурдсан боловч БНМАУ байхгүй байсныг монгол нөхөд дурамжхан хүлээн авч байлаа. Ярианы явцад 1958 оны соёлын хамтын ажиллагааны төлөвлөгөөнд заасан хамтарсан кино бүтээх асуудлыг хөндөв.
Дээр дурьдсаныг харгалзан ЗСБНХУ-ын Соёлын яам, соёлоор харилцах улсын хороо Зөвлөлт Монголын найрамдлын нийгэмлэг, социалистлагерийн орнуудын ололт, амжилтын тухай сурталчилдаг бусад байгууллагууд цаашдын ажилдаа үүнийг харгалзан үзэж байгаасай хэмээн хэлэхийг хүссэн болно. БНМАУ-д суугаа ЗСБНХУ-ын Элчин сайдын яамны зөвлөх В.Иваненко гэжээ.
Үндэсний төв архивын ахлах зааварлагч арга зүйч М.Байгалмаа

Хувийн тэмдэглэл

Нүүр ном - Зугаатай хэл шинжлэл 

Мягмар Саруул-Эрдэнэ: Ринчен гуай хувийнхаа тэмдэглэлийг ийн таталж бичдэг байжээ. 

О.Самбуудорж: Монгол хэлэнд орсон санскрит үгийг судалсан монголын эрдэмтдийн судалгаа

http://www.olc.pku.edu.cn/database/view.php/29994

0. Товч агуулга. Энэ өгүүлэлд монгол хэлэнд орсон санскрит үгийг судалсан монголын эрдэмтдийн судалгааг цаг хугацааны хувьд түрүү үе, дараа үе, одоо үе гэж гурван үед хувааж, эхний хоёр үеийн эрдэмтдийн судалгааг өгүүлэх болно. Монгол хэлэнд орсон санскрит үг, хэллэгийг судлах нь монгол – энэтхэгийн соёлын холбоо, монгол хэлний үгийн сангийн бүрэлдэхүүн, үгийн утга, гарлыг судлахад ихээхэн ач холбогдолтой байгаа юм.



1. Удиртгал. Монгол – энэтхэг нь эртний соёлын харилцаатай ард түмэн билээ. Үүнийг эртний энэтхэгт үүссэн бурхны шашин, гүн ухаан, анагаах ухаан, хэл, уран зохиол зэрэг их, бага таван ухааны монголд нөлөөлсөн нөлөө, түүгээр дамжин монгол бичгийн болон ардын ярианы хэлэнд орсон олон арван санскрит үг хэллэг гэрчилж байдаг. Монгол улсын Шинжлэх ухааны Академийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн эрдэмтэд энэ талаар гол судалгааг хийсэн байдаг байна.

Монголын эрдэмтэн Аюуш гүүш 1587 онд санскрит, төвд, хятад зэрэг дорно дахины хэлнээс монгол хэлэнд орж ирж байгаа үгийг янз бүрээр бичиж буй аргыг нэгтгэн боловсруулж галиг үсгийг зохиосон байна. Энэ галиг нь санскритын үндсэн тавин үсэг төдийгүй, 1212 нийлмэл үсгийг галиглан бичихэд зориулагдсан байдаг байна (26). Нэрт эрдэмтэн Зая бандида Намхайжамц 1648 онд монгол бичгийн хэл болон ардын ярианы хэлэнд гарсан хувьсал өөрчлөлийг анхаарч бичиг үсгийн шинэчлэл хийж тод монгол үсгийг (Clear script) зохиохдоо санскрит, төвд зэрэг хэлний үгийг монгол хэлээр хэрхэн бичих галиг үсгийг бас боловсруулжээ (6, 14). Галиг үсэг боловсруулсан ийм баримт нь монгол хэлэнд санскрит үг, хэллэг ихээр орж ирж байсныг харуулах жишээ юм. Энд бидний жишээ татан дурдаж буй “галиг” (transliteration) – мөн энэ үгээс “галиглах” (to transcribe phonetically) гэсэн үйл үг бас үүсчээ – хэмээх үг санкрит хэлнээс монгол хэлэнд орсон үг гэдэг. Өөрөөр хэлбэл санскрит цагаан толгойн эгшиг ба гийгүүлэгчийн аймгийн “али, гали” хэмээх эхний хоёр үсгийн нэр гэж эрдэмтэд үздэг байна (26). Ийнхүү харь хэлнээс монгол хэлэнд орж ирж буй үгийг бичиж тэмдэглэх үсгийн нэр “галиг” хэмээх үг санскрит хэлтэй холбоотой монгол хэлэнд бий болсон байна.

Бид энэ өгүүлэлд монгол хэлэнд орсон санскрит үг, хэллэгийг судалсан монголын эрдэмтдийн судалгааг цаг хугацааны хувьд түрүү үе, дараа үе, одоо үе гэж гурван үед хувааж, эхний хоёр үеийн эрдэмтдийн судалгааны талаар өгүүлэх болно. Учир нь эхний хоёр үеийн эрдэмтэд монгол хэлэнд орсон санскрит үг, хэллэгийн шалтгаан, соёлын холбогдол, үгсийн бүрэлдэхүүн, утгын талаар тодорхой өгүүлсэн байна.



2. Түрүү үеийн эрдэмтдийн судалгаа. Энэ үеийн эрдэмтдийн судалгаанд 20-р зууны 30-аад оноос 1980-аад он хүртэл бүтээлээ туурвиж байсан Б.Ринчен, Ц.Дамдинсүрэн, Ш.Лувсанвандан, А.Лувсандэндэв зэрэг эрдэмтдийн судалгааг хамруулж болно. Тухайн эрдэмтэд монголын соёл, шинжлэх ухааны талаар гайхамшигтай олон бүтээл туурвисан бөгөөд судалгааны ажлын онцлог нь монголын уламжлалт соёлыг орчин үеийн шинжлэх ухааны онол, арга зүйтэй холбон судалснаараа өвөрмөц байдаг. Энэтхэгийн соёл, олон зүйл ухаан монголчуудад нөлөөлсөн байдал, энэ соёл, ухааныг монголчууд өөрсдөө хэрхэн ухаарч хүлээж авсан, мөн монгол нутагт хэрхэн идээшүүлж зохицуулсан зэргийг анхааран судалсан байна.

Эдгээр эрдэмтэд монгол хэлэнд орсон санскрит үг хэллэгийг тусгайлан судалж өгүүлснээс гадна судалгааны бүтээлүүд дотроо санскрит үг, хэллэгийн учир зүй, утгын талаар олонтоо өгүүлжээ. Түүнчлэн тухайн эрдэмтэд санскрит судлалаар судлаачид, орчуулагчид бэлтгэхэд анхаарч байсан байна. Санскритын уран зохиолыг орчуулагч Ж.Бадраа (20), Ж. Гэндэндарам (10,29), хамба лам Х.Гаадан (2) нарыг Б.Ринчений шавь, санкрит, төвд, монголын уран зохиолын харилцаа холбоог судлагч эрдэмтэн Д.Ёндон (5,41), Л.Хүрэлбаатар (23,24,25,36) нарыг Ц.Дамдинсүрэнгийн шавь, хэл шинжлэлч эрдэмтэн Д.Төмөртогоог (22,40) Ш.Лувсанвандангийн шавь, монгол хэлэнд орсон санскрит үгийн утгыг судлагч, орчуулагч О.Сүхбаатарыг (16,17,18,19) А.Лувсандэндэв, Ш.Бира (1,30) нарын шавь гэдэг байна.



2.1. Эрдэмтэн Б.Ринчен (1905-1977). Академич Б.Ринчений санскрит судлалаар тусгайлан бичсэн бүтээлүүд гэвэл “Sanskrit in Mongolia” (37), “Unknown Indian Translator of Vikramaditya Tales into Mongolian in the 17^th Century” (38) зэрэг өгүүлэл, энэтхэгт аялсан тухайгаа бичсэн“Өмнө этгээд зорчсон тэмдэглэл” (11), түүнчлэн Калидасагийн “Үүлэн зардас” (9) хэмээх эртний энэтхэгийн яруу найргийг англи хэлнээс монгол хэлэнд орчуулсан зэрэг юм.

Их эрдэмтэн Б.Ринчен эртний энэтхэгийн алдартай яруу найраг “Үүлэн зардас”-ыг монгол хэлээр орчуулж хэвлэхдээ түүний оршилд Энэтхэг – монголын соёлын харилцаатай холбоотой олон зүйлийг өгүүлсэн байна. Монголчууд энэхүү алдартай зохиолтой лавтайяа 14-р зуунаас танилцаж ирсэн, тэгээд Данжуурын монгол ботид байдаг “Үүлэн зардас”-ын орчуулгыг дахиж хэвээр нь, бас өөрөө англи хэлнээс орчуулан хэвлэж байна. Мөн энэхүү зохиолыг одоо Эрдэнипил хамба төвд хэлнээс, Сагаржав гуай хятад хэлнээс орчуулаад байна гэсэн байна.

Түүнчлэн энэ оршилд “Энэтхэгийн эртний бичгийн хэлийг монголчууд өрнө дахинд санскритын судлал бий болохоос хол өмнө судласаар ирсэн баримт олон гарна” (9) гэжээ. Мөн орчин цагийн монгол хэлний зарим зүйр цэцэн үгийг энэтхэгийн соёлтой холбоотой болохыг өгүүлсэн байна. “Найман Намсрай шиг баян” (He is a reach as eight Namsarai) гэдэг зүйр цэцэн үгийн утга гарлыг “Монгол бичигт Намсрайг (Хилэнт эзэн), бас Энэтхэгээр нь Гүвираа гэдэг бөгөөд ардын аман зохиолд Найман Намсрай шиг баян гэж хэлэлцдэг зүйр үг бол Энэтхэгийн домог судлалд (оросоор мифология) Гүвирааг умар зүгийг эзлэгч баялгийн эзэн гэдгээс үндэслэжээ” (9) гэж уг зүйр үгийн үүслийг тайлбарласан байна.

Мөн олон бүтээлдээ монгол хэлэнд орсон санскрит үг хэллэгийн талаар өгүүлсэн байна. “Монгол бичгийн хэлний хэлзүй (Дэд дэвтэр)” гэдэг бүтээлдээ санскрит хэлний “раажа” гэдэг үгийг монголчууд “ранза” гэж дуудах болсон нь монгол бичгийн бичлэгээс болсон үзэгдэл. Учир нь монгол бичигт “а” эгшгийн дараа дахин “a” бичвэл түүнийг санскрит хэл мэдэхгүй энгийн хүмүүс “n” үсгээр унших нь бий. Тэгээд “махараджа” гэж орос ном зохиолд гардаг “их хаан” хэмээсэн үгийг монголчууд “махаранза” гэж дуудах заншил бий болсон гэжээ (13). Түүнчлэн монгол хэлний “мэд-“ (to know) гэдэг үгийг санскрит хэлний “véda” гэдэг үгтэй гарал нэг гэж бичсэн нь сонирхолтой санал юм (13).

Мөн “Монгол бичгийн хэлний зүй (Тэргүүн дэвтэр)” номынхоо 99-104-р талд “Энэтхэгийн арван зургаан эгшиг хийгээд гучин дөрвөн гийгүүлэгч үсүгүүд гишүүнлүгээ сэлт оршива” гэдэг монгол цагаан толгойн тухай дэлгэрэнгүй өгүүлжээ. Үүнд, “Энэтхэг, төвд үсгээр бичсэн зүйлийг Аюуш гүүшийн галигаар тэмдэглэх нь европын латин галигаар тэмдэглэхлүгээ ширхэгийн ч зөрөөгүйг үзэхэд сонин бөгөөд монголчуудын энэтхэгийн судлал, төвдийн судлал тухайн үед өндөр байсныг гэрчлэн үзүүлж, арван зургадугаар зууны үеийн хэлний шинжлэлтэн Аюуш гүүш европ нөхдөөсөө бараг хоёр зуугаад жилийн өмнө тэдний галиглах зарчмыг монгол үсэгтээ хэрэглэсэн байнам” (12) гэсэн байна.



2.2. Эрдэмтэн Ц.Дамдинсүрэн (1908-1986). Академич Ц.Дамдинсүрэн энэтхэг, монголын соёлын харилцаатай холбоотой олон бүтээл туурвисан байна. Түүний заримаас өгүүлбэл “Рамяана монголд дэлгэрсэн нь (Ramayan in Mongolia)” (4,35), Дандины “Зохист аялгууны толь” (32) “Shambala, a happy land of legends” (33), “Several words of Tantrism” (34) зэрэг бүтээлүүд болно. Эрдэмтэн Ц.Дамдинсүрэн монгол хэлэнд орсон санскрит үг хэллэгийн соёлын үүрэг, ач холбогдлын талаар ийн өгүүлжээ.

“Монгол хэлэнд орсон төвд үгс” гэдэг бүтээлдээ монгол хэлэнд орсон санскрит үгсийн соёлын учир холбогдлыг өгүүлээд санскрит үгсийг төвд хэлний болон сонгодог монгол, кирилл монгол бичгийн хэлтэй харьцуулж утгыг нь орос хэлээр орчуулан бичжээ. Монголчууд бурхны шашны номыг төвд хэлнээс орчуулахдаа төвд нэрийн оронд санскрит үгийг авч байсан гэсэн байна. Тухайлбал, “Монголын хаад нь орчуулагч нарт туслахын тулд Энэтхэг орноос самгарди хэлний мэргэжилтэн багш нарыг урин ирүүлж монгол сэхээтэн, орчуулагчид самгарди хэлийг чармайн суралцаж, зарим нь монголчуудыг сургахад зориулан самгарди хэлний зүй, сурах бичиг зэргийг зохиож байсан байна. Ингээд XIV зууны орчмоос монгол хэлэнд самгарди нэр томьёо маш олноор нэвтэрч орсон байна. Үүний зарим жишээг үзүүлье:

Санскрид хэл. ḳsaṇa Санскрид хэл. sūtra

Төвд хэл. skadcig Төвд хэл. mdo

Монгол бичиг. gšan Монгол бичиг. sudur

Халх монгол. агшин (мгновение) Халх монгол. судар (книга) (3) гэж харьцуулан бичсэн байна.

Одоо мартагдаж буй санскрит үгийн тухай “Долоон гаригийн нэрийг урьд самгарди хэлээр авч хэрэглэсэн боловч мөн гаригуудын төвд нэр нь ярианы хэлээр дамжиж бичгийн хэлэнд ороод уг самгарди нэрийг бичгийн хэлнээс шахан гаргаж байна” (3) гэж дүгнэсэн байна. Мартагдсан болон монгол хэлэнд хэвшээгүй зарим нэр томьёоны тухай өгүүлэхдээ “Самгарди хэлний наёд, колти зэрэг тооны үгийг урьд XIV зууны үед монгол хэлэнд зээлдэн авсан боловч тэр нь олонд дэлгэрэн хэрэглэгдэж чадаагүй” (3) гэжээ.

Тэрбээр энэ өгүүлэлдээ уйгар, төвд, санскрит хэлнээс монгол хэлэнд орсон үгсийг толь болгон жагсаан бичихдээ 60 гаруй санскрит үгийг хамруулсан байна. Монгол хэлэнд орсон санскрит үгийг санскрит үг, түүнтэй утга тохирох төвд үг, монгол бичгийн болон кирилл бичгийн хэлээр бичээд хаалт дотор утгыг нь орос хэлээр орчуулсан байна. Жишээ нь:

“Санскрит. abhiṣeka Санскрит. abhayāsa

Төвд. dbang Төвд. vāsanā

Уйгар-Монгол. abisiɣ Монгол. abiyas

Халх. авшиг (посвящение) Халх. авьяас (способность)…” (3) гэх мэт.

Эрдэмтэн Ц.Дамдинсүрэн багш шинжлэх ухааны нээлтийн чанартай бүтээл болох “Рамаяна монголд дэлгэрсэн нь” бүтээлээ монгол, энэтхэгийн соёлын холбоо, монгол хэлэнд орсон санскрит үг хэллэгийн учир зүйд бүхэлдээ зориулсан гэж болно. Энэ бүтээл энэтэхэгийн алдарт тууль Рамаяна монгол оронд тархсаныг шинжлэх ухааны талаас нээн илрүүлсэн бүтээл бөгөөд монгол, энэтхэг туульсын харилцан нөлөөлөл, монгол ардын үлгэрийн өгүүлэмжийг судлахад онолын судалгааны хэрэглэгдэхүүн болж байгаа юм. Мангасын дүрийг монгол, энэтхэг туульсын нийтлэг дүр гэж болно. Рамаянын туульсын тухай Ц.Дамдинсүрэн багш бичихдээ “Рамаянын хуучирдаггүйн шалтгаан нь түүний яруу сайхан хэлээр баатар зориг, бат найрамдал, үнэн янаг сэтгэлийг магтан дуулсан явдалд л байх шиг байна. Энэ найраглал одоогийн уншигч, сонсогч, үзэгч нарын сэтгэлийг урьд мянга мянган жил долгилуулсаар ирсний адил долгилуулан хөдөлгөсөөр байна” (4:6) гэж магтан өгүүлсэн байна.

Энэ бүтээл нь монгол хэлэнд орсон санскрит үгсийн оноосон нэрийг судлахад ихээхэн ач холбогдолтой байдаг. Зохиогч өөрөө ч “Оноосон нэрийн орчуулга” гэсэн тусгай хэсгийг бичжээ. Тэрээр “Санскрит хэлний оноосон нэрийг төвд хэлэнд утгачилан орчуулах явдал төвд ном сударт эрт цагаас журам болж тогтсон байна. Төвд хэлнээс номыг монгол хэлэнд орчуулахдаа мөн оноосон нэрийг хааяа утгачилан орчуулах ба ихэнхдээ уг санскрит нэрийг сэргээн бичих заншил тогтсон байна” (4:65) гэжээ. Жишээ нь:

“са. ашока,

тө. bza’ shing,

мо. ашока.

са. сиддха,

тө. dngos grub,

мо. шиди…” (4:67) гэх мэт.



2.3. Эрдэмтэн Ш.Лувсанвандан (1910-1983). Академич Ш.Лувсанвандан эртний энэтхэгийн гүн ухаан, Панины хэлзүйн талаар өөрийн бүтээлдээ олонтоо өгүүлсэн билээ. Энэтхэгийн гүн ухаантан Нагаржунын “дундад үзэл” (Madhyamika) -ийг тайлбарлах явцдаа санскрит хэлний олон үг хэллэгийн учрын талаар өгүүлсэн байна. Жишээ нь, “Энэтхэгийн хэлээр “праджна парамита” гэсэн үгийг монгол бичгийн хэлээр “билиг-үн чинаду хязгаараа хүрэгсэн”, “билиг барамида” гэж орчуулсаар иржээ. Энэтхэгээр праджна гэсэн нь “пра” гэж энэтхэг-европын хэлний “анхны, эхний, дээд” гэсэн утгатай угтвар, “джна” гэж орос хэлний “знать, знание” гэсэн үгстэй язгуур нэгтэй үг хоёроос бүрэлдсэн үүсмэл үг. Парамита гэсэн нь “парам” гэж мөн энэтхэг-европын хэлний “нөгөө этгээд, нөгөө эрэг” гэсэн утгатай, “ита” гэж “хүрсэн” утгатай хоёр үгээс бүрэлдсэн мөн үүсмэл үг болно. …Гэвч монгол энэтхэг хоёр үгийг хольж товчхоноор “билиг барамид” гэж хэлж заншсан байна” (7) гэж тухайн үгсийн утгыг нарийн тайлбарласан байна.

Мөн энэ бүтээлд “…Дундад үзлийн ёсонд аливаа юм үзэгдлийн эсрэг тэсрэг хоёр талыг илбийн бие (мая) буюу өнгө бие (рунам), хувилгаан бие (нирмана-кая), сансар, инагуухь бие (самврти-сатья) гэх мэтээр нэрлэж, уул эсрэг хоёр талын нэгдлийг хоосон чанар (шуньтя), номын бие (дарма-кая), нирван (нирвана), үнэмлэхүй үнэн (парамарта-сатья) гэж янз бүрээр нэрлэдэг байна” (7) гэж энэтхэгийн гүн ухааны ойлголтыг тэмдэглэсэн олон үг хэллэгийн учир үалтгааныг тайлбарлан өгүүлсэн байна.

Их эрдэмтэн Ш.Лувсандандан Панины хэлзүйг судалгаандаа ашиглаж байв. Ш.Лувсанвандан багшийн Нагаржунагийн онолд дулдуйдан бичсэн “Фонемийн онолын тухай асуудалд” зэрэг олон өгүүллийг эрдэмтэд хэл шинжлэлд нээлт болсон бүтээл гэж дүгнэсэн билээ (15).



2.4. Эрдэмтэн А.Лувсандэндэв (1927-997). Нэрт эрдэмтэн А.Лувсандэндэвийн санскрит судлалаар туурвисан бүтээлүүдээс хамгийн алдартай нь түүний орос хэлээр бичсэн “Санскритизмы в диалектах монгольского языка (Монгол ярианы хэл, нутгийн аялгуунд орсон санскрит үгс)” өгүүлэл юм.

Энэ өгүүлэлдээ санскрит хэлнээс монгол хэлэнд орсон үгсийг утгаар нь “гаригийн нэрс, ургамлын нэрс, эрдэс баялгийн нэр томьёо, газар усны нэр, өргөн хэрэглээний үгс, домгийн ойлголтын нэрс, шашин-тахилын нэр томьёо, хүний нэрс” гэж 8 ангид хувааж, анги бүхэнд санскрит үгсийг монголчуудын ярианы хэлэнд хэрхэн дууддаг, монгол бичгийн хэлэнд яаж бичдэг, мөн санскрит бичлэг болон санскрит үгийн утгыг орос хэлээр орчуулсан байна.

Тухайлбал, “Өргөн хэрэглээний үгс: на. (Нутгийн аялгуу). агшин, мо. (Монгол бичиг). ɣšen, санс. (Санскрит). ksana “түр зуур, хоромхон зуур”., на. эрдэнэ, мо. erdeni, санс. ratna “үнэт зүйл”., на. дагшин, мо. daɣšin, санс. daksinā “ариун, зөв тал”., на. зандалчин, мо. jandalčin, санс. candāla “дээрмчин, алуурчин”, на. шарил, мо. šaril, санс. śarira “шарил, чандар”., на. лав, мо. lab, санс. labhā “үнэн, яг”., на. хумх, мо. qumqa, санс. kubhaka “жижигхэн домбо” (8) гэх мэтээр жагсаан бичсэн байна.

Тэр бээр монгол хэлэнд орсон санскрит үгсийн хэлбэрийг ажиглаж зарим үгсийг согд, уйгараар дамжин орж ирсэн гэж үзжээ. Түүнчлэн 1305 онд Чойжи-Одсэрийн орчуулсан Bodhicaryāvatāra -гийн орчуулгыг ажиглаад түүний төгсгөлийн үгэнд дурдсанаар “Түүгээр ч үл барам Чойжи-Одсэр бүхэл бүтэн тогтолцоотой санскрит ба санскритаас хуулбарласан нэр томьёог хэрэглэжээ” (8) гэж дүгнэсэн байна.

Монголын феодалын нийгмийн шашин, төрийг хослон барих ёс бүрэлдэн тогтоход энэтхэгийн соёлын нөлөө, монголд байсан энэтхэг лам нар их үүрэг гүйцэтгэсэн гэжээ (8).



3. Дараа үеийн эрдэмтдийн судалгаа. Энэ үеийн эрдэмтдийн судалгааг ихэнхдээ өмнөх үеийн эрдэмтдийн шавь нарын судалгаа гэж болно. Цаг хугацааны хувьд 1970-аад оноос хойш судалгааны бүтээл туурвисан судлаачдыг хамруулж болно. Энэ үеийн эрдэмтдийн судалгааны онцлог бол өмнөх үеийн эрдэмтдийн судалгааг үргэлжлүүлснээс гадна монгол хэлэнд орсон санскрит үг, хэллэгийн утгаас гадна дуудлага, бичлэгийг анхааран судлах болсон байна.



3.1. Эрдэмтэн Д.Төмөртогоо (1938-). Академич Д.Төмөртогоо олон бүтээлдээ санскрит үг хэллэгийг жишээ татан дурдсан байна. “XIII-XIV зууны монгол бичгийн дурсгал дахь самгард үгсийн бичлэгийн онцлог” гэсэн судалгааны өгүүллийг бичжээ. Тэрбээр “XIII-XIV зууны монгол бичгийн дурсгалд тохиолдож буй самгард гаралтай үгсийн бичлэгийн байдлыг ажиглан үзвэл:

1. Эх хэлнийхээ онцлогийг хадгалсан үгс

2. Монгол хэлний хэвшлийг олсон үгс гэж хоёр үндсэн хэсэгт хуваан үзэж болмоор байна.” (22) гэжээ. Тэгээд эх хэлнийхээ онцлогийг хадгалсан үгсийн талаар “Бидний бодоход XIII-XIV зууны монгол бичгийн хэлэнд дөнгөж шинэ тутам орж ирээд байсан аман ярианы хэлэнд хэвшиж амжаагүй байсан үгсийг тийнхүү эх хэлнийх нь онцлогийг аль болохоор харгалзан бичиж байсан бололтой” (22) гэж байна. Ийм үгэнд авианы талаар онцын өөрчлөлт байдаггүйг дурдаад “Харин самгард хэлний үгийн эцсийн –a -г их төлөв –i -гээр буулган бичжээ.

Мо. anandati (12jok.) <Са. ānandita

Мо. badmi (12jok. 31a) <Са. padmā …” (22) гэсэн жишээг өгүүлж байна.

Түүнчлэн монгол хэлний хэвшлийг олсон үгс нь “…зөвхөн бичгийн хэлээр барахгүй, бас аман ярианы хэлэнд нэвтрэн орсон үгс юм.” (22) гэж тодорхойлж байна. Монгол хэлэнд орсон санскрит үгсийн авианы хувиллыг “-a-гаас –i болж хувирсан нь, -e-гээс –i болж хувирсан нь, u-гаас a болж хувирсан нь…” гэх мэтээр өгүүлээд зохих жишээг хавсаргажээ. Жишээ нь: “-dh-ээс –d болсон нь:

Мо. boddi (12 jok. 3a.2) <Са. boddhi

Мо. diyan (12 jok. 4a.16) <Са. dhyana

Мо. maɣada (12 jok. 32a) <Са. magadha

Мо. ɣandarvis (BA. 161b.10) <Са. gandharva” (21) гэх мэт.



3.2. Эрдэмтэн Л.Хүрэлбаатар (1945-2010). Эрдэмтэн Л.Хүрэлбаатар энэтхэг, төвд, монголын уран зохиолын харилцаа холбооны талаар олон бүтээл туурвижээ. “Монгол хэлэнд орсон санскрит үг” гэсэн өгүүллийг бичсэн байна. Монгол хэлэнд орсон санскрит үгсийн тухай өгүүлэхдээ 1. Санскритээс зээлдсэн үгийн он цагийн асуудалд 2. Санскритээс зээлдсэн үгийн бүрэлдэхүүн 3. Санскрит үгийг зээлэх болсон шалтгаан 4. Санскрит үгийн хэрэглэгдэх байдал 5. Санскритээс монгол хэлэнд шингэсэн үгсийн авианзүйн тогтолцоо гэсэн хэсэгт хуваан бичсэн байна.

Эхний хэсэгт “Монгол бичгийн хэлэнд нэвтэрсэн санскрит үгсийн он цагийг бүрэлдэхүүний байдал, бичлэгийн онцлогоор нь XIV зуун ба түүнээс өмнөх нэн эртний үе, Аюуш гүүшийн галиг гарснаас хойшхи сонгодог монгол бичгийн үе гэж ялган үзэж болно” (23) гэж үзээд түүний шалтгааныг тайлбарласан байна.

Санскритээс зээлдсэн үгийн бүрэлдэхүүнийг “Ном соёлын зүйлийн нэр, одон гариг галав ертөнцийн нэрс, эрдэнийн чулуулгийн нэрс, амьтан ургамлын нэрс, буддын гүн ухааны зарим хийсвэр нэр томьёо, бурханы шашин түүний ахуй амьдралтай холбоотой нэвтэрсэн үгс, домгийн тэнгэр бурхан, ад тамын нэрс” (23) гэсэн утгын ангид хуваагаад санскрит үгсийн жишээг жагсаажээ.

Энэ судалгаагаа “Нэгд, монголд бурхны шашин түрүү үед дэлгэрч байсан цагаас нэвтэрч эхэлсэн санскрит үгс нь дундад эртний монгол бичгийн хэлний (XIII-XIV зууны) дурсгалд бат тогтвортой хэвшин хэрэглэгдэж байжээ. Хоёрт, нэгэнт монгол хэлэнд нэвтэрсэн санскрит үг нь тухайн хэлний авианзүйн тогтолцоонд бүрэн орж улмаар монгол хэлний үгсийн санг баяжуулан чадваржуулж байна” (23) гэж дүгнэжээ.

Түүнчлэн “Зарим эмийн ургамлын нэр томьёо” гэдэг өгүүлэлдээ монголчуудын 1742 онд зохиосон “Мэргэд гарахын орон” (mKhas pa’i ‘byung dnas) гэдэг журамлах тольд орсон санскрит, төвд, монгол эмийн ургамлын нэрсийн учир шалтгааныг өгүүлсэн байна. Тухайлбал, санскрит хэлний tikta хэмээх үгийг монгол хэлээр “гашуун” гэж орчуулалгүй санскрит хэлээр нь “дэгд” гэж авсан нь монголын олон гашуун ургамалтай андуурахтай холбоотой байсан учир орчуулаагүй авсан нь оновчтой болсон байна (24) гэж үзсэн байна.



3.3. Эрдэмтэн О.Сүхбаатар (1945-2005). Утга судлаач, толь зүйч эрдэмтэн О.Сүхбаатар монгол хэлэнд орсон санскрит үгийн талаар хэд хэдэн өгүүлэл, ганц сэдэвт зохиолыг бичиж, санскрит зэрэг дорно дахины хэлнээс монгол хэлэнд орсон үгсийн “Харь хэлний үгийн толь”-ийг зохиосон байна. Эрдэмтэн О.Сүхбаатар “Монголжсон санскрит үгс” гэдэг өгүүллээ монгол хэлэнд орсон санскрит үгсийг утгаар нь зүйл хуваан өгүүлснээс гадна, санскрит хэлнээс орчуулан монгол хэлээр нэр томьёо тогтоож байсныг өгүүлжээ. Тухайлбал, монгол хэлний сансрын орон зайг нэрлэх “огторгуй” буюу < “огт, оргүй” гэсэн бүтэцтэй гэдэг үгийг санскрит хэлний “antariksha < antar, -iksha” гэсэн хоёр үгийн орчуулга гэж үзсэн байна. Түүнчлэн “Түүнээс гадна монгол, санскрит хоёр хэлнээ утга, дуудлагаараа ойролцоо үгс мэр сэр байх боловч чухам аль хэлнийх нь болохыг оноон тогтоох аргагүй байна. Үүнд:

Монгол хэл Санскрит хэл

гар kara

гэр grha

муурч (унах) muccha

сүндэр sundar (сүрлэг жавхлант)” (16) гэж өгүүлж байна.



Тэрээр “Монгол бичгийн хэлэнд орсон санскрит үгсийн уйгар уламжлал” гэдэг өгүүлэлдээ “Бидний бүртгэснээр “Монгол хэлний товч тайлбар толь” (27) -д зөвхөн санскрит үг, нэр томьёоны зүйл 180 орчим байгаагийн 60 орчим нь орчин цагийн монгол утга зохиолын болон ярианы хэлэнд идэвхтэй хэрэглэгдэж байна” (18) гэжээ. Монгол хэлэнд санскрит хэлний нэг үгийг янз бүрээр бичиж байгааг уйгар хэлний уламжлал болохыг өгүүлжээ. Жишээ нь:

Уйгар бичгийн хэл Монгол бичгийн хэл

čitik-čatik-čatak-čatïk čadik-čadiɣ-cedik

šastr-šastir-šastir-šastïr sastir-šasdir-šastir

batir-badir badir-badar… гэх мэт. (16)



“Монгол хэлнээ орсон зарим санскрит үгийн утга зүйн хувьсал” өгүүлэлдээ санскрит үгсийн утга монгол хэлэнд хэрхэн хувьсан өөрчлөгдсөн, өргөжсөн, явцуурсан зэргийг нарийвчлан өгүүлсэн байна. Санскрит хэлний mudra гэдэг үг нь монгол хэлэнд “гар”-ын хүндэтгэл үг болсон бөгөөд мутарлах “гарын үсэг зурах”, мутрын тэмдэг ”гарын үсэг” гэдэгт санскрит хэлний утга нь үлджээ гэж үзэж байна (17).

Тэрээр санскрит хэлнээс (A) монгол хэлэнд (B) орсон үгийн утгыг AB-гийн огтлолын харьцаагаар тодорхойлж болох ба огтлолын харьцаа нь их байвал хоёр хэлний үгийн утга нь ойр, огтлолын харьцаа бага байвал хоёр хэлний үгийн утга хэр холдож буйг харуулах жишээ гэжээ.

Эрдэмтэн О.Сүхбаатар “Монгол хэлний харь үгийн толь” бүтээлдээ санскрит хэлнээс монгол хэлэнд орсон үгийн утгыг дараах байдлаар тайлбарлан бичсэн байна. Тухайлбал,

“Гараг I сам. graha; 1. Долоо хоногийн өдрийг ээлжлэн эзлэх нэр; 2. Нарны аймгийн ертөнцийн нэр.” (19) гэх мэтээр тайлбарласан байна.

Жич, энд үл өгүүлсэн одоо үеийн эрдэмтдийн судалгаанд Ж.Сэржээ “Монгол хүний санскрит нэр” гэсэн өгүүллийг бичжээ (20). Мөн эрдэмтэн P.Stobdan “Sanskrit Names in Mongolia” гэсэн сонирхолтой өгүүллийг бичиж монголд хэвлүүлжээ (39). Багш Д.Бүрнээ “Монгол хэлэнд орсон хоёр төвд үгс” (31) гэсэн өгүүллийг бас бичсэн байна.



4. Дүгнэлт. Дээрх судалгаанаас үзэхэд монгол хэлэнд орсон санскрит үг хэллэгийг Монгол улсын Шинжлэх Ухааны Академийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн эрдэмтэд орчин үеийн шинжлэх ухааны онол, арга зүйтэй холбон судалсан байна. Иймд тус хүрээлэнгийн эрдэмтэд монголын санскрит судлалд онцгой байрыг эзэлж байна. Тухайн эрдэмтдийн судалгааг цаг хугацааны хувьд түрүү үе (20-р зууны 30-аад оноос 1980-аад он хүртэл), дараа үе (Түрүү үеийн эрдэмтдийн шавь нар буюу 1970-аад оноос хойших судалгаа), одоо үе (Дараа үеийн эрдэмтдийн шавь нар) гэж гурван үед хувааж болно. Монгол хэлэнд орсон санскрит үг хэллэгийг судлах нь монгол – энэтхэгийн соёлын холбоо, монгол хэлний үгийн сангийн бүрэлдэхүүн, үгийн гарал, утга, хувьсал, соёл судлалд ач холбогдолтой болох нь бидний дурдсан жишээ баримтаас тодорхой мэдэгдэж байна. Монгол хэл олон хэлтэй холбоо харилцаатай байсны нэг хэл нь санскрит хэл болж байна. Энэ нь монгол – энэтхэгийн соёлын харилцааны түүхийг харуулах жишээ юм.

Монгол хэлэнд орсон санскрит үг хэллэгийн түүхийг нэгдүгээр үе (эрт үеэс 13-р зуун), хоёрдугаар үе (13,14-р зуунаас 17, 18-р зуун), гуравдугаар үе (17, 18-р зуунаас хойш) гэж гурван үед хувааж болно. Энэ нь тухайн үгсийн дуудлага, бичлэг, утга, соёлын харилцаагаар нотлогдож байна. Монголын феодалын нийгмийн шашин төрийг хослон барих ёс бүрэлдэн тогтоход энэтхэгийн соёл ихээхэн нөлөөлсөн байна. Монгол улст санскрит судлалаар шинэ үеийг бэлтгэх нь монголын түүх, соёл, гүн ухаан, хэл судлалд ач холбогдолтой болох нь өмнө өгүүлсэн эрдэмтдийн судалгаа харуулж байна.



НОМ ЗҮЙ

1. Бира Ш. Образ индии у монголов. –“India and Mongolia”, Red. Sh.Bira. Уб., 1989. 49-68
2. Гаадан Х. Зохист аялгууны толин дахь адилтгал, зүйрлэл. Уб., 1986
3. Дамдинсүрэн Ц. Монгол хэлэнд орсон төвд үгс. –“Олон улсын Монгол хэл бичгийн эрдэмтний анхдугаах Их хурал. 1-р дэвтэр. –“Studia Mongolica”. Tomus. II, Уб., 1961. 57-85
4. Дамдинсүрэн, Рамаяана монголд дэлгэрсэн нь. Уб., 1976
5. Ёндон Д. Төвд-монголын уран зохиолын харилцааны асуудалд. Уб., 1980. 221 тал.
6. Лувсанбалдан Х. Тод үсэг, түүний дурсгалууд. Уб., 1975. 356 тал
7. Лувсанвандан Ш. Мадхьямика хэмээх дундад үзэл. –“Философи эрхийн асуудал”. Уб., 1977. 83-92
8. Лувсандэндэв А. Санкритизмы в диалектах монгольского языка. –“Хэл бичгийн ухааны зарим асуудлууд II”. Уб., 1980 (1983). 118-124, -“Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг”. Уб., 2007. 28-35
9. Калидас. Үүлэн зардас. Орчуулсан Б.Ринчен. Улаанбаатар, 1962. 207 тал
10. Калидас. Шакундала. Орчуулсан Ж.Гэндэндарма. Улаанбаатар. 1995. 159 тал
11. Ринчен Б. Монгол бичгийн хэлний зүй. Тэргүүн дэвтэр. Уб. 1964. 246 тал
12. Ринчен. Б. Монгол бичгийн хэлний зүй. Дэд дэвтэр. Авианзүй. Уб. 1966. 404 тал.
13. Ринчен. Б. Өмнө этгээд зорчсон тэмдэглэл. Уб., 1958. 88 тал
14. Самбуудорж О, Хашимото М. Тод үсгийн бичгийн хэл. Осака. 2005. XI+241 тал
15. Санжаа Ж. –“Ш.Лувсанвандан, Монгол хэлний авианзүйн онол практикийн асуудлууд” Уб., 2002. 16-17
16. Сүхбаатар О. Монголжсон санскрит үг. –“Studia Mongolica”. T.VIII. Уб., 1982. 180-189, -“Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг”. Уб., 2007. 54-62
17. Сүхбаатар О. Монгол хэлнээ орсон зарим санскрит үгийн утга зүйн хувьсал. –“Studia Linguae et Literarum”. T.XX, Уб., 1987. 84-97, -“Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг”. Уб., 2007. 74-82
18. Сүхбаатар О. Монгол бичгийн хэлэнд орсон санскрит үгсийн уйгар уламжлал. –“Studia Linguae et Literarum”. T.XXI, Уб., 1988. 70-79, -“Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг”. Уб., 2007. 63-73
19. Сүхбаатар О. Монгол хэлний харь үгийн толь. Уб., 1997. 233 тал.
20. Сэржээ Ж. Монгол хүний санскрит нэр. –“Шинжлэх Ухааны Академийн мэдээ”. №2. Уб., 1991. 45-51, -“Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг”. Уб., 2007. 83-91
21. Таагүүр Т. (Rabindranath Tagore), Өргөлийн дуулал. Орчуулсан Ж.Бадраа. Улаанбаатар. 2003. 104 х.
22. Төмөртогоо Д. XIII-XIY зууны үеийн монгол бичгийн дурсгал дахь самгарди үгсийн бичлэгийн онцлог. –“Studia Linguae et Literarum”. T.VII. Уб., 1970 (1969). 209-219, -“Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг”. Уб., 2007. 36-45
23. Хүрэлбаатар Л. Монгол хэлэнд орсон санскрит үг. –“Олон улсын монголч эрдэмтдийн III Их хурал”. III боть. Уб., 1979. 268-273, -“Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг”. Уб., 2007. 46-53
24. Хүрэлбаатар Л. Зарим эмийн ургамлын нэр томьёо. –“Studia Linguae et Literarum” T. XXII. Уб., 1988. 121-139, -“Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг”. Уб., 2007. 149-163
25. Хүрэлбаатар Л. Энэтхэг, төвд, монгол сургаалын зохиолын хэлхээ холбоо. –“Хэл зохиол судлал” боть, 2-р дэвтэр, Улаанбаатар. 1987.
26. Цагаансар. Али гали үсгийн судалгаа. CORPUS SCRIPTORUM. Tomus IV. Улаанбаатар. 2005. 79 тал.
27. Цэвэл Я. Монгол хэлний товч тайлбар толь. Уб., 1966. 999 тал
28. Шагдарсүрэн Ц. Монгол үсэг зүй. Тэргүүн дэвтэр. Улаанбаатар. 1981
29. Шарма. Таван сургамж (Панчатантра). Орчуулсан Ж.Гэндэндарма. Улаанбаатар. 1972. 327 х.
30. Bira Sh, Sikhbaatar O. On the Tibetan and Mongolian Translations of Sanskrit Grammatical Works. Indolojica Taurenensia, vol. VII, pp. 127-137
31. Burnee D. About two Sanskrit words in the Mongolian Language. –“India and Mongolia” Red. Sh.Bira. Уб., 1989. 261-265
32. Damdinsürüng Tse. Dandin’s kāvyādarśa and it’s commentaries (Dandin-u jokistu ayalɣun-u toli ba tegün-ü tayilburi-nuɣud-un tuqai tobči medege). –“Studia Mongolica”. Tomus. IV. Уб., 1962. 3-24
33. Damdinsürüng Tse. Shambala, a happy land of legends. -“Zentralasiatische Studien II, Wiesbaden, 1977.
34. Damdinsuren Tse. Several words of Tantrism. –“Materials of Tibetan”. Budapest. 1978
35. Damdinsuren Tse. Ramayana in Mongolia. -“Indolojical studies in the MPR”, Уб., 1979. 29-35
36. Khurelbaatar L. Mongolian and Tibetan commentaries on Dandin’s “Kavyādarśa” 204-211
37. Rincen B. Sanskrit in Mongolia. –“Studies in Indo-Asian Art and Culture”. Vol.3. New-Delhi, 1974. 91-103. -“Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг”. Уб., 2007. 7-22
38. Rincen B. Unknown indian translator of vikramaditya tales into Mongolian in the 17th century. –“Studies in Indo-Asian Art and Culture”. Vol.1. New-Delhi, 1972. 205-209. -“Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг”. Уб., 2007. 23-27
39. Stobdan P. Sanskrit Names in Mongolia. –“India and Mongolia” Red. Sh.Bira. UB. 1989. Pp. 212-228, -“Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг&r

Зохиолчийн тухай дэлгэрэнгүй мэдээлэл

Ренчин.Б

Еншөөбү Бямбын Ренчин /1905-1977/ 20 дугаар зууны Монголын эх оронч гарамгай сэхээтэн, соён гийгүүлэгч, их эрдэмтэн, зохиолч, дуун хөрвүүлэгч, угсаатан судлагч Еншөөбү Бямбын Ринчин арван зургадугаар жарны хөхөгчин могой жилийн намар /билгийн тоогоор/ буюу 1905 оны 11 дүгээр сарын 21 /аргын тоогоор/-ний өдөр Хиагтын Наймаа хот, эдүгээгийн Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг сум болсон газрын зүүнтээ Бул Сарай хэмээх нутагт эцэг Раднажавын гэрт мэндэлжээ. Түүний эцэг Раднажав манж, хятад, орос хэл бичигтэй тухайн үед өндөр боловсролтой сэхээтэн, Хиагтын хязгаарын комиссарын Яамнаа манж, хятад, Монгол хэлний орчуулагчийн алба хааж асан, дэвшилт үзэлтэй хүн байжээ. Ринчен 7 настайдаа Билигсайхан гэгч Монгол, манж хэл бичигтэй хүнд шавь орж Монгол, манж хэл бичиг заалган сурчээ. Улмаар Орос Улсын хязгаарын комиссарын Яамны Монгол, манж хэлний орчуулагч Каленов гэгч хүнээр орос бичгийн хэл заалгаж 1914 онд Дээд Шивээний дундад /орос/ сургуулийн бэлтгэл ангид шалгуулан тэнцэж 1917 оноо Зөвлөлтийн хоёрдугаар шатны сургуулийг төгсгөжээ. Ренчин 1924 онд Зөвлөлт Улсын Ленинград хотын Дорно дахины хэлний хүрээлэнд суралцаж, үүний зэрэгцээ 1925 оноос Зөвлөлтийн Шинжлэх Ухааны Академийн Азийн музей, Ленинградын их сургуулийн авиазүйн лабораторид Монголч академич Владиморцов, энэтхэг судлалч академич Олденбург, төвдөч академич Шербатской, дорно дахины түүхч академич Бартольд, түрэг хэлний профессор, академич Юдахин, академич Шерба, хэл, түүхийн мэргэжилтэн, академич Марр, Монголч академич Козин, нангиадич академич Алексеев нарын удирдлагад суралцан тус тус төгсгөжээ. Ренчин 1927 оноос Гэгээрүүлэх Яамны харъяа Судар бичгийн хүрээлэнд ажиллаж, 1937 онд хилс хэргийн улмаас баривчлагдан шоронд сууж 1942 оны 4 дүгээр сард суллагдсан. Мөн үеэс “Үнэн” сонины газарт МАХН-ын Төв хорооны шийдвэрээр заагдан 16 жил ажиллажээ. 1958 онд Шинжлэх ухааны Хүрээлэн /хожим ШУА болсон/-д шилжин ажиллаж хүрээлэнгийн жинхэнэ гишүүнээс ШУА-ын жинхэнэ гишүүн, академич болсон. Ренчин 1956 онд Унгар Улсын ШУА-д “Монгол хэлний зүй” сэдвээр шинжлэх ухааны докторын зэргийг Монгол Улсаас анх удаа хамгаалсан. 1970 онд Унгарын ШУА-ын гишүүн болсон байна. Ренчин Монгол хэлний судлал, угсаатан судлал, түүх, утга зохиол, орчуулгын талаар эрдэм шинжилгээ, судлагааны олон бүтээл туурвиж, гадаадын олон улсад хэвлүүлж хэдэн зуун өгүүлэл, сонины нийтлэл бичиж, дэлхийн 20 гаруй орны 70 орчим зохиолчийн 240 эргэм зохиол роман, тууж, өгүүллэг, яруу найраг, шүлгийг Монгол хэлнээ орчуулсан байна.

http://www.bookstore.mn Цахим номын худалдаа

Б.Ринчен: Сархад сайхан ч ёс эрхэм

 

Манай Монголын ард түмэн маш эртний соёлт улсын нэгэн тул боловсон улс бүхийд эртнээс нааш уламжилсан ундааны зүйлд өвөрмөц сонин нэртэй, нэр нь бас түүхтэй, хэрэглэх нь бас ёс журамтай билээ. Хөлчүүлдэг ундааны зүйлийн ерөнхий бөгөөд хүндэтгэлийн нэр нь САРХАД. Сархад дотроо бас нэрийн ялгаатай. Нэрж боловсруулсан сархадын зүйлд АРХИ гэдэг нэгэн зүйл бий. Архи гэдэг нэр нь монгол худам үсгээр одооны дуудлагаар болбол арахи гэж бичсэн байдаг. Уг эртний дуудлагаар нь бол араки гэсэн үг бөгөөд эртний арабаас авсан хэлбэр нь явж байгаа хэрэг. Арабчууд дундад Азид наймдугаар зууны үеэс эзэн болсон гэдгээр бодоход монголчууд тэднээс наад зах нь наймдугаар зууны үеэс өөрийн үг болгон авсан болно. Тэгэхэд лав 1200 жил архи гэдэг нэр хэрэглэсээр иржээ. Арабаар арака гэж архийг нэрлэдэг нь болгар хэлэнд ракия гэж орсон хэлбэр одоо ч бий. Архийн дотор монголчууд шимийн архи гэж, түүн дотроо арз, хорз гэх зэргээр хатуугийн хэмжээгээр ялган нэрлэсэн олон нэр бий.

Архийн зүйлд бас ШАТАМ гэдэг нэр бий. Галд шатдаг учраас чингэж нэрлэсэн хэрэг. Герман хэлнээ брантваин буюу шатдаг архи, англиар брэнди гэж яг монголтой адил шатам гэсэн нэр байдагтай дүйх нэр манайд байгааг европ хэлнээс орчуулах хүн мэдэхэд илүүдэхгүй байх бий. Франц хэлнээ ликер гэж, нэгэн зүйл нэр арванхоёрдугаар зуунд латин хэлнээс орсон нь европ зүгт түгэн дэлгэрч ирсэн байна. Уг нь латинаар шингэн гэхийн шингэ гэсэн нэр ажээ. Тэгэхэд монгол хэлнээ сархдын дотор ШИНГЭ гэж нэрлэдэг нэгэн зүйл архи байсны гэрч нь бичгийн хэлний дурсгалд бийгээр барахгүй аман хэлнээ дөчөөд жилийн өмнө тайлгын зүйлд хэрэглэдэг нэгэн зүйл архийг шингэ гэдэг байжээ. Францаар дамжин Европод дэлгэрсэн ликер гэдэгтэй яг утга дүйх шингэ гэдэг сархдын зүйлийг манай худалдааныхан гадаадаас авч ирдэгт монгол нэр бийг орчуулагч нар мэдвэл бас Европын арванхоёрдугаар зуунаас наашгүй түүхтэй нэр байгаагаа хэрэглэхэд сонихон бий.

Сархдын зүйлд нэрдэггүй, гагцхүү үзмийн шүүсийг шахан дарж амтат сархад болгодог нэгэн зүйл ундаа бий. Түүнийг монголоор ДАРС гэж нэрдэг архи гэдгээсээ ялган нэрлэдэг байжээ. Дарсыг бас БОР гэдэг, БОР ДАРС ч гэж нэрлэдэг. Үүнд Унгар улс одоо хүртэл үзмийн дарсыг БОР гэдэг байна. Манай дарсыг оросоор виноградное вино гэж нэрлэдэг байна. Дарс дотроо төрөл зүйл олон. Францад Шампан мужид хийдгээр Шампан дарс, оросоор шампанское гэж нэрлэдэг нь нийтэд дэлгэрсэн нэгэн зүйл дарс болно.

Европoд биир, орос слав хэлэнд пить гэж уух гэсэн үгнээс пиво гэж ундаа хэмээн нэрлэсэн нэгэн зүйл сархдыг монголчууд лав хэдэн мянган жил арвай тарьдаг үеэсээ эхлэн арвайн ШАР АЙРАГ гэж нэрлэсээр ирсэн билээ. Монгол-европ толь бүхэнд манай тэр шар айраг гэдгийг европ хэлнээ биир, оросоор пиво гэж орчуулдаг байнам. Монгол газар явсан орос жуулчны бичигт монголын арвайн шар айрагийг монгольское ячменное пиво гэж сонирхон аятайхан ундааны нэгэн сонин зүйл гэж тэмдэглэсэн байдаг. Шар айргийг арвайгаар хийснийг нь арвайн, өөр зүйлээр хийснийг нь тийм шар айраг гэж тодотгол нэр зүүж хэрэглэдэг ёс соёлт монгол хэлэнд байж л дээ. Сүүгээ лаазанд хийснийг "молкооддог" улс, шил савтай шар айргийг "пёов!" гэж явдаг нь нимгэн боловсролоо гэрчилж байгаа шинж нь тэр дээ. Боловсон орос хүн биир гэдэггүй пиво гэж, боловсон англи хүн пиво гэдэггүй биир гэдэг нь, боловсон монгол хүн монголоороо биир ч гэхгүй пиво ч гэхгүй жишээ буй за!

Эртний соёлт монголын ард түмэн сархдын зүйлийг идээний дээж гэж олон улсын нэгэн адил эрхэмлэдэг учир зочин хүнд хар ус барихгүй хар архи барьдаг ёс бий билээ. Тэгэхэд бас архийг нь ууж хүндийг нь хүлээгээд хөлчин согтууран ах дүү олны дунд муугаа үзүүлж муухайгаа дуудуулахыг тун жигшдэг журамтай билээ. Ахмад настан хүнийг хүндэтгэн үздэг боловсон ёс бүхий манай ард түмэн, багачууд залуучууд, ахмад настан хүний дэргэд уун согтуурч, шарван найгаж, уусан идээндээ сав болж чадахгүй муугаа үзүүлж муухайгаа дуудуулж явахыг тун ч жигшдэг билээ.

Боловсон улс бүхэн мөн ийм байдаг. Учир иймд идээний дээж сархдыг амсавч уун согтуурахгүй, ёс алдахгүйг эрхэмлэдэг манай ард түмэн, архи хэтэрвэл хортойг "архи арван гурван жолоотой", "сархад савнаасаа бусдыг давдаг" гэж сургамжлан хэлдэг цэцэн үгтэй. Мөн архинд хөлчсөн хүн ухаан мэдрэл алдаж муу муухайгаа үзүүлдгийг хэдийн шинжилж "муу эр архинд давардаг", "сохор үхэрт худаг бүү заа, согтуу хүнд архи бүү үзүүл" гэх зэргийн өдий төдий цэцэн үгээр архи хэтрэхийг шүүмжлэн цээрлүүлсэн байдаг. Сүүлийн үес залуучууд архинд хөлчин халамцаж гудамж зээлийн газар согтууран явах бүдүүлгийн үзэгдэл баахан гарч байгаа нь ардынхаа ёс, ахмад настан хүнийг хүндэтгэх боловсон заншлыг алдагдуулж бүдүулэг шинж үзүүлэх байдал хот суурин газар үзэгдэж байгаа нь дотоод гадаадын хүний нүдэнд тун аягүй үзэгдэж монгол ардын нэр төрд муухай, "хүн нэрээ тогос өдөө" гэсэн ард түмний өөрийн бие болон бусдыг хүндэтгэдэг боловсон нарийн ёс мэдэхгүй бүдүүлгээ илчилж байгаагийн шинж болно. Иймд согтууран уух, гудамж зээлийн газар шарваж найгаж явах нь нийт олны боловсрол өндөр болж байгаа одоо цагт нүдний булай муухай үзэгдэл гэдгийг сэнхрэн бодох хэрэгтэй байна. Уухдаа хэмжээ ёс алдахгүй, өөрийн болоод ард түмнийхээ нэр хүндийг гутаахгүйг юуны өмнө бодууштайг залуу үеийнхэн тун анхаарах хэрэгтэй.


Хөдөлмөр, 1970

h-turuu.blogspot.com

Б. Бааст "Ринчен гуай болон..." номын гэрэл зургууд

Бөхийн БААСТ зохиолчийн "Ринчен гуай болон..." номоос

Ринчен гуай 1942 оны 4-р сард “Үнэн” сонинд утга зохиолын нарийн бичгийн даргаар орж ажилласан юм байх.

Би тэр үед улсын хэмжээнд ганцхан байсан, Маршал Чойбалсангийн нэрийн дор байгуулагдсан 10 жилийн нэгдүгээр сургуулийн 10-р ангид суралцаж байж.

“Үнэн” сонины газар, одоогийн “Улаанбаатар” зочид буудлын хавьд хоёр давхар дүнзэн байшинд байв. Хотод тэр үед хоёр давхар байшин, хоёр гарын 10 хуруу хүрэхээр байгаагүй дээ. Тэгэхэд “Үнэн” сонины хоёр давхар байшин бас өөрийн онцлогтой. Гаднаас нь модон шатаар хоёрдугаар давхарт нь гарна.

Сонины эрхлэгч Ц. Дамдинсүрэн гуайд үүдний өрөө, нарийн бичгийн дарга, туслах байсангүй. Зохиол оролддог хүүхэд үүхэдгүй Дамдинсүрэн гуайн өрөөнд, дуртай цагтаа ордог байв. Нэг өдөр Дамдинсүрэн  гуай дээр шүлэг бариад орсон чинь, доод давхарт Ринчен гэж хүн ирсэн. Тэр хүнд, зохиолоо үзүүлж бай гэв.

Ринчен гэдэг хүн дээр орлоо. Халимаг үсгүй дээд уруулдаа богино сахалтай, хөх нүдтэй, нилээн биерхүү хүн сууж байна. Ширээ нь намдаж, жижигдсэн бололтой. Хөлөө ширээн доогуураа урагшаа лав гарган жийжээ. Ринчен гуай эхлээд сүртэй харагдсан. Шүлгий минь хичээнгүйлэн үзлээ. Зөөлхөн намуухан дуугаар, шүлгийн минь дутагдлыг хэлж өглөө. Улаан харандаагаар үгнүүдийг засч, хасч, цэг таслал, үг үсгийн нилээн юм эрээчиж, хэлж өглөө. Хэлсэн зүйлий нь төдийлөн ойлгосонгүй. Урьд нь хүнээр, шүлгээ ингэж “ноолуулж” байсангүй. Хөөрхий муу шүлгээ хараад Ринчен гуайд дургүй ч хүрэх шиг. Тэр шүлэг. Одоо улсын архивт байгаа, миний хавтсанд бий. Шүлэг бичих ёс журмын тухайд, хүнээс нилээн ухаантай, цэгцтэй үг анх дуулсан минь бараг энэ биз ээ6 Ямар ч болтугай цагийг эзэлсэн, ирээдүйн их хүн, суут Ринчен гуайтай анх ингэж танилцсан. Одоо бол шүлгийнхээ мууд гайхахгүй байна. Харин Ринчен гуайтай тийнхүү анх танилцсандаа баярлаж байна. Ер нь Ринчен гуайг, наранд гарч, ажилд ороод байхад нь анхлан зохиолоо барьж очсон хүн би ч байсан байж болно доо.

Дайны жилүүдэд Ринчен гуайгаа улам сайн мэдэх болсон.

--------------

Ринчен гуайд миний хүргэсэн тус гэж юу байхав. Их олон жилийн өмнө, танд бөөгийн дуудлагаас тэмдэглэж авсан зүйл байна уу? Хэрэг болоод байна гэсэн. 1945 онд, Баян-Өлгийн Сагсай, Буянт сумдаар явж байхдаа, Зараа гэдэг хүнээс тэмдэглэж авсан бөөгийн дуудлага байсныг хуулж өгсөн. Хэрэг болсон эсэхийг мэдэхгүй. Миний таталган бичсэн зүйлээс нэгийг Ринчен гуай бид хоёр хоёулаа элдэвлэн оролдоод тайлж чадаагүйсэн. Ай хөөрхий, хол явуулахаар хүн гаргахгүй, хоёр хонохоор өөрөө гаргахгүй бичигтэй явна гэдэг бас л лут алба юм шүү.

Мундашгүй эрдэм сурахад нас даанч богино, мунхагийн дунд амьдрахад нас даанч урт гэж Ринчен гуай хэлсэн.

Ринчен гуай хамаг амьдралаа эрдэм ном сурахад зориулсан. Хүн, эрдэм ном яаж сурахын гайхамшигт сайхан жишээ бол Ринчен гуай мөн. Эрдэм сурсан хүн эх орон, ард түмнийхээ төлөө яаж насан турш шударга үнэнч зүтгэхийн гэгээн үлгэр болсон хүн ч Ринчен гуай мөн. Ринчен гуай анх цагаан цаасан дээр бичсэн зүйлдээ, ард түмнээ хэрхэн соён гийгүүлэх тухайгаа илэрхийлсэн. Насан туршдаа энэ шугамсаасаа өчүүхэн ч хазайхгүй явсаар цагийг элээсэн.

Ринчен гуайг нас барахад дээрээс уг уй гашууг дуулиангүй нам гүм үйлдэхийг “зөвлөжээ”.

Цагийг эзэлсэн аугаа их хүнийг дээрээс буулгасан лүндэнгээр хөдөөлүүлж гүйцэтгэсэн. Зохиолчдоос гэхэд л Дашдэндэв, Дашдооров бид гурвыг оршуулах ажилд оролцох албан ёсны хүнээр томилж бусад зохиолчдыг үзэмжээрээ оролцтугай гэсэн. Мөн чиг лут шүү.

Оршуулах ажил гүйцээд гэрт нь буцаж ирсэн. Жагварал гуайн хажууд суудал таарсан. Бэрх юм үзэж явнаа Бааст минь. Юу ч гэж хэлэхэв. Амьд байхдаа аятай тавтай, айв тайван, сэтгэл амар амьдарч чадаагүй байж. Үхсэн хойно нь хүсэл зорилоор нь хань үр хүүхдэ нь төрөл садан, ах дүүс, танил, анд нөхөд олон нь санасан хүссэнээр нь сүүлчийн замд нь үдчихэж болохгүй гэдэг мөн ч лут хэрэг шүү гэж өгүүлж суусан сан.

Тийм ээ. Ринчен гуай минь насан эцэс болтлоо хэлмэгдсэн дээ. Ядахдаа далан гурваных нь жилийг тосгуулж ямар нүгэлтэй муухайгаар дайрч доромжлов доо. Төмөр голтой ч хүн байсан тэсч тогтохын эрхгүй, эцэсгүй болтол түмэн туургагүй хэлмэгдүүлсэн шүү дээ. Элдвээр хавчин хяхаж гүтгэн гүжирдэж байгаа зүйлс дотор нь ядахдаа өчүүхэн ч үнэний хувьтай юм байгаагүй гэдгийг л бодоод үзэцгээ дээ.

Ингэсээр байгаад буянтай буурал Ринчен гуайн минь амьд явах өчнөөн юм бүтээх асар их цаг, олон насыг тэд булаан авсан даа.

Ринчен гуайг нас барсны дараа тэр буянтай буурлын төлөө нэг зүйл хөөцөлдөх үүрэг надад оногдсон юм.

Зөвлөлт Латвийн ардын яруу найрагч Мирза Кемпе гэдэг эмэгтэй байжээ. Тэр хүн 1974 онд нас баржээ. Латвид тэр эмэгтэйн бүрэн зохиолын ботиудыг хэвлээд, дараа нь захианых нь ботиудыг хэвлэх болжээ. Захианы өв гэж өчнөөн их юм байж гэнэ. Мирза Кемпийн захианы өв дотроос Ринчен гуайн олон захиа гарчээ. Ринчен гэж монголын нэгэн суут байдгийг мэдмэгц тэд, Кемпийн Ринчен гуайд бичсэн захиануудыг олох хэрэгтэй болжээ. Тэр авгайн Ринчен гуайд бичсэн захианы хувь гарсангүй. Тэгэхээр тэд манай зохиолчдын хороонд захиа бичиж, Кемпийн Ринчен гуайд бичсэн захиаг хуулж буюу тун ядаж гэрэл зургаар ч болтугай хуулга ирүүлж туслана уу гэжээ. Кемпийн захиа олох, хуулах үгүй ядаж гэрэл зургаар татуулах үүрэг надад оногдлоо. Тэгээд хүүхдүүдтэй нь уулзлаа. Раднаа гуайтай ч уулзлаа. Тэгсэн чинь Ринчен гуай хамаг бичиг баримтаа улсын архивт өгчихсөн гэдгийг мэдлээ.

Улсын архивт очлоо. Овоо хөөрхөн саад бэрхшээл, хаалт хашилттай тулгарлаа. Түүнийг энд эрээчиж тоолоод яахав. Харин архивын нөхдийн ярьсан нэгэн сонин зүйлийг энд бичье.

Нэгэн өдөр Ринчен гуай баахан захиа хормойлчихсон архивт хүрч ирээд ийм юм танайд хэрэгтэй юу? гэсэн гэнэ. Архивынхан цаанаа дуртай, наанаа жаахан төдгүй байдалтай, энд орхичих доо гэжээ. Би хэзээ ирж, хариугий нь сонсох вэ? Гэж Ринчен гуай асуухад, та долоо хоногийн дараа ир дээ гэжээ.

Долоо хоногийн дараа яваад очвол архивынхан Ринчен гуайн захиаг Орос, Хятад, Англи, Франц, Халимаг, Буриад, Латви, Литви, Герман, Чех гээд бүх улс гүрэн зохиолчдын нэрс, захианы он сараар ялгаад, хаяглаад, хавтаслаад, архивт яаж хадгалдаг тэр дэг журмаар нь үйлдчихсэн байжээ. Түүний нь хараад Ринчен гуай баярлажээ. Тэгээд, та нар минь ингэж хайрлаж халамжлан, туслаж дэмжиж байгаа бол би ингэнээ гээд хамаг захианыхаа соёлыг хэдэн өдөр хормойлж зөөгөөд улсын архивт өгчихжээ.  Ингэж Ринчен гуай захианыхаа их соёлыг улсынхаа хамгаалалтад шилжүүлжээ. Ринчен гуайн захианы их соёлыг эмхэлж гүйцээд, эргэн нэг харахад Ринчен гуай захиагаар харилцдаггүй тив, улс байгаагүй байна. Өөрийнхөө үеийн таван тивийн бараг бүх суут хүмүүстэй (голцуу зохиолч, эрдэмтэд) харилцаж байжээ. Ийм хүн, манайд Ринчен гуайгаас өөр хэд байгаа бол?

Латвийн ардын алдарт яруу найрагч СССР-ийн төрийн шагналт Мирза Кемпийн олон захиа байсан. Хуулах гэтэл миний мэдлэг, чадал дутсан. Гэрэл зурагчин Р. Гомбожав гэрэл зургаар татаж Латви нөхдөд тус болсон.

Ард түмэн мөнхийн адил, аугаа их Ринчен гуай минь үүрд мөнх оршино.

-------------

Энэхүү дэндүү энэрэх сэтгэлгүй, хүний үнэргүй өгүүлэл 1976 онд хэвлэгдсэн. 1959 онд Ринчен гуайн тухай Намын Төв Хорооны тогтоол анх гарсан. Түүнээс хойш бараг 20 шахам жил Ринчен гуайг дайрч доромжлон, хараан нулимлаа. Нэг хүнийг энэ олон жил ингэж тасралтгүй нулиман доромжлоход төмөр голтой ч хүн байсан тэсч амьдрах уу даа.

“Эрдэмтэн хүний өндөр үүрэг” өгүүлэл “Намын амьдрал” сэтгүүлд хэвлэгдсэн байхад Ринчен гуай хүнд өвчтэй байсан.

Томчуудын эмнэлэгт намар оройхон би Ринчен гуайг эргэж очсон. Эмнэлэг засварт орсон байв. Нэгэн жижигхэн өрөөнд дөрвөн хүн хэвтэж байв. Ринчен гуай орох гарах хаалганы хажууд хэвтэж байв. Хоймор талыг Ринчен гуайг бодвол эрүүл саруул гэж хэлэхээр гурван залуу эр эзлээд, тэрүүхэндээ булагнан идэж уун, инээд хөөр болон наргицгааж байв.

Ринчен гуайн дэргэд хэдэн минут ярьж хөөрч суулаа. Бие ер нь нэг л дээрдэх янзгүй байна аа. Өвчин танигдахгүй байгаа юм уу, танивч нууж хаадаг юм уу, ер олигтой юм ярихгүй байна. Ууж буй эм энэ тэр цөм л өдөр хоногт үлхсэн, аргацаасан янзтай юм... гэх мэт зүйл ярьж байлаа. Тэгэхдээ арай ч амь насанд халгаатай аюултай өвчин айл буучихсан гэж бодоогүй байсан даа. Хуучивтар хатуу цагаан цаасан хавтастай, зузаан биш ном үзэж хэвтсэн сэн. Үзэж буй номы нь сонирхвол латин хэл сурах ном байлаа. Залуу наснаасаа аваад олон жил сурах гэж оролдоод олигтой сурч амжаагүй юм. Цаг зай гарсныг далимдуулаад ингээд эргээд үзэж байхад их сонин байна. Уншаад, бодож санаад байхаар таньдаг ч хүн шиг... эрхбиш гадарлагдаж байна шүү гэж өгүүлж байж билээ.

Тэгээд би дэргэд нь ганц хайрцаг тамхи тавиад пальтогоо өмссөн чинь “Хүү минь чи гадаа сүрхий хуйсгануур хүйтэн байхад яасан нимгэн, хөнгөн явах юм бэ? Эрхбиш дулаан хувцас байгаа биз дээ? Цагийн аясыг даган шүү. Эргэж ирсэнд чинь баярлалаа...” гээд толгой дохин үлдсэн сэн6

Энэ уулзалт Ринчен гуай бид хоёрын сүүлчийн уулзалт байжээ.

1977 онд, 3-р сарын 4-нд Ринчен гуай нас барлаа.

“Намын амьдрал” сэтгүүлд гарсан дээрх өгүүлэл монголын минь гайхамшигт сайхан хүн, суут Ринчен гуайн амьдралд хүнд дарамт өгсөн сүүлчийн өгүүлэл байсан даа.

“... нэрээ нуусан тэр этгээд, далан гурваны минь жил орохын босгон дээр замд минь хөндөлссөн сүүлчийн этгээд болох болтугай” гэж Ринчен гуай хэлсэн байна.

Тэгэхдээ тэд ганц Ринчен гуайн эсрэг “байлдаагүй ээ”. “Хамгийг ялан дийлэгч” тэр хар хорон санаагаа Дамдинсүрэн гуай зэрэг хэд хэдэн хүмүүсийн эсрэг хандуулж байжээ.

Б. Бааст

1994 он.