Номын мөр хөөсөн хүмүүс

Баруун гар талаас Базарын Ширэндэв, Дондогийн Цэвэгмид,
Бямбын Ренчин, Цэндийн Дамдинсүрэн,
Шагдаржавын Нацагдорж нар

Ри багштан

Цахим ном

Эх хэлээ гэсээр...

Б.Ринчен, Д.Пүрэвдорж

Их гүүш

Эх сурвалж: Фэйсбүүк, "МОНГОЛЫН ТҮҮХ гэрэл зурагт" бүлэг,

Ganbold Ochirsvren

Монгол хэлбичгийн ухааны их гүүш Б.Ринчен 1969 он

 

 

ЭХ ХЭЛЭНДЭЭ ЭЗЭН БОЛЪЁ

эх сурвалж: http://www.toonto.mn/index.php?mm=news&task=view&id=153

2010-12-24 01:49:57

Утга зохиол, урлаг 1972.10.06, N41 ЭХ ХЭЛЭНДЭЭ ЭЗЭН БОЛЪЁ Ардын засаг мандаад, ЗХУ-ын хэл бичгийн дээд сургуульд явуулсан анхны 18 оюутны нэг нь болсон миний бие зөвлөлтийн нэрт эрдэмтэн есөн академичаар багшлуулан заалгах хувь заяа олдож, монгол бичиг үсгээ Монгол сайн багш нараар заалгасныхаа дээр эх хэлээ шинжлэх ухааны ёсоор ухааран танихын ховор завшаан тохиолдсон билээ. Үүнд Монгол хэл бичгийн зузаан мэдлэг бүхий хоёр академич багш Владимирцов, Козин нараар заалгаж байхад, эдгээр багш нар минь монгол бичиг зохиолд нэгэн онцлог сонин зүйл бий гэдэгсэн. Юув гэвэл, монгол утга зохиолын уламжлалд үг найруулгыг маш эрхэм болгох нэгэн сонин уламжлал бий. Улс төр, шинжлэх ухаан, түүх судар, ерийн албан бичигт хүртэл үг найруулгыг тун эрхэм болгодог ёс бий. Түүнийг анхааран үз гэж монгол ном судар, албан бичиг тэргүүтэн үгийг сонгон хэрэглэж сул үггүй найруулга сайтай болгодгийг ажин сурч танин мэд гэдэгсэн. Монгол ардын билиг гэдэгт үлгэр, тууль цөм энэ зарчмыг баримталдаг ёс бий гэж Владимирцов академич, Монгол ардын баатарлаг туульсийн зүйлийг үг найруулгын хувьд судлуулж, маш их анхааруулдаг байсан. Тэгээд сургуулиа төгсч Судар бичгийн хүрээлэнд хүрч ирэхэд минь Сүхбаатар жанжны багш Онход Жамъян гуай, тэр үеийн судар бичгийн хүрээлэнгийн эрхэлсэн сайд гэдэг тушаалтай, дэргэд нь монгол бичиг зохиолд сүрхий эрдэмтэй өвгөд байдагсан. Цөмөөрөө залуу оюутан хүрч ирлээ гэж монгол бичгийн хэлний найруулгыг эзэмшиж ав гэж их анхаарал тавьдаг байлаа. Намайг Оросын нэрт сайхан зохиолоос орчуулж, найруулгаа биднээр засуул гэдэгсэн. Тэгээд миний орчуулсан зүйлийг үзээд ингэвэл санаа нь тодорхой болно. Энэ үг уг утганд нь таарахгүй, илүү сул үг байна. Энэ өгүүлбэрийг үзвэл ийм үг байвал зохих юм шиг байна. Цаад их бичигт бодоход ийм санаа гармаар санагдаж байна гэхэд нь эх бичгийг нь үзэхэд нээрээ л тэр үг илүүдсэн буюу дутсан байдагсан. Эх бичгийн үгийг мэдэхгүй байгаад миний найруулгын дутуу дулим газрыг яагаад олоод байна гэж сонирхдог байлаа. Учрыг нь хожим л мэдлээ. Үг найруулгын сайныг нь танин мэдэх гэж тийм тийм нэрт зохиолыг үз гэж надад харамгүй цаг гаргаж албан цагийн нэгэн хэсгийг зориуд миний уншин үзэхэд зориулан гаргаж, монгол хэлний 36-т гэдэг толийн тайлбарыг үзүүлдэгсэн. Тэдгээрийн сонин найруулга зүйн учрыг залхууралгүй, тусгай цаг гаргаж, надад хэлж өгдөг байсан, онолоор Зөвлөлтийн их эрдэмтэн багш нарын заалгасныг туршлага, дадлагын ажлаар давтан боловсруулж, зөвлөлтийн дээд сургуульд онолын мэдлэг олсноор сэтгэн бодсоноо найруулан бичих, мөн сайн зохиолын найруулгыг судлан үзэж задлан шинжлэх ажлаар дадлага олохын ажил хийсэн минь надад орос хэлнээс монгол болгоход их хэрэг болсны дээр зохиолч болоход минь үнэлж баршгүй тус болсныг би энд тэдгээр Зөвлөлт, Монгол багш нарынхаа их ач гавьяаг цухас тэмдэглэхийг хүсэхийн хамтад одоо манай улс хөгжиж, бичигтэн үй түмэн уншигч нартай болсон үеэс манай зохиолч нар, ухаан оюундаа сэтгэн бодсоноо түмэн уншигчийн хүртээл болгоход хэлээ эрхэм болгохыг насан турш оролдох нь үүрэг гэж онцлон тэмдэглэхийг түмэнт хүснэ. Зохиолч хүн одоогийн боловсрол зузаан болсон цагт дан мухар хар авьяасаар болохгүй тэгж болдог цаг ардын боловсрол хөгжсөний улмаас аль хэдийн өнгөрч, хэлнийхээ боловсролыг өдөр алгасалгүй зузаатгах нь зохиолч нэр хүлээсэн бид бүхний эрхэм үүрэг болсныг бүгдээрээ бодох цаг хэдийнээ боллоо. Бидний зохиолыг хүн үздэг суралцдаг, дуурайдаг тул уншигч бичигч олны өмнө бидний хариуцлага өндөр байгаа. Үүнд зохиолын хэлэнд Монгол ардынхаа эх хэлний ёсноос этгээд, барагтайхан орчуулагчийн ташаа орчуулгын булайд автахгүй байхыг хичээх цаг боллоо. Уран зохиолын хэл бол албан бичгийн хэлнээс өөр байх учиртайг зохиол, найруулгаараа үзүүлэх хэрэгтэй боллоо. Монголоороо боддог, Монгол сайхан үг хэлээ хэрэглэж, ардынхаа хэлний зүй ёсыг ард олон уншигч нартаа зориулсан зохиолдоо хэрэглэхийн дээр, үгээр баян эх хэлнийхээ баялгийг хэлнийхээ найруулгын ёсыг даган баримтлах ёстой билээ. Манай зохиолчдын зохиолыг үзэхэд, ардынхаа хэлний нарийн учир утгыг боддоггүй үзэгдэл олон тохиолддогийг дурдалтай. Энд ганц нэгэн жишээ дурдвал, Ч.Чимидийн “Монгол домог” гэдэгт “Тавагны юм” гэсэн үг бий. Хар хэлэнд хазгай хэлдэг юм олон бий. Зохиолч хүн түүнийг баримтлаж, зохиогчийн үгэнд хэрэглэх ёсгүй. Зохиолдоо гардаг баатрын дүр, боловсрол, үзэл санаа зэргийг гаргахад, панзчин хүний амнаас гарах үгэнд панзын үнэр ханхлуулах, хүнд сурталтай хүний байдал гаргахад “хүнд суртлын” шивтэр хангинуулах үг амнаас нь гаргах нь зүйн ёс, зохиолчийн үүрэг. Гэвч, зохиолчийн өөрийн үгэнд тийм этгээд үг хэллэг монгол хэлний зүйгээс гажуу үг байж болохгүй. Дээрх “тавагны юм” гэдэг үг харцуул борцуулын амнаас бишгүй гардаг боловч, -г гэдэг дагавраар бүтсэн үгэнд -ы-ний гэдэг дагавар залгадаг ёс монгол хэлэнд байхгүй нь “аймагны”, “хэрэгний”, “нутагны” гэдэггүйтэй нэгэн адил болно. Боловсрол муутай баатар нь “тавагны юм”, “аймагны дарга”, “засагны газар” ч гэж хэлж болно. Зохиолч нь түүгээрэ зохиолынхоо баатрын дүр, боловсрол зэргийг үзүүлэх нэгэн зүйлийн уран арга. Өөрөө, зохиолчийнхоо үгэнд тэгж хэлж буюу бичиж болох уу гэвэл үл болно. Мөн зохиолд “Чи ч баярын юм АА” гэсэн үг байгаа нь монгол хэлнээ -аа, -ээ, -өө гэдэг хамаатуулах дагавар нь -ын, -гийн, -ы, -ий гэдэг харьяалахын дагавартай салшгүй холбоотой нь Монгол хэлний зүйн ёс. Ардууд маань “Баярынхаа юм” , “Аавынхаа морийг” гэж зөв хэрэглэдэг байхад албан бичгийн алдаатай хэлэнд “Аавын морийгоо”, “Ажлын төлөвлөгөөгөө” гэж буруу хэрэглэдэг албаны болхи үгийн ташаарлыг зохиолч хүн зохиолдоо хүнд сурталт, албаны болхи үгтэй амьтны дүрийг гаргахад хэрэглэхээс биш, бичгийнхээ зохиолд зохиогчийн найруулан өгүүлэх үгэнд хэрэглэж яахин болох билээ. Хүний сайныг танин мэдвэл, өөрийнхөө ардын сайн сайхныг танин мэдэх нүд нээгддэг байна. Би орос хэл сурахдаа есөн наснааасаа бичгийн хэлийг сураад, дунд, дээд сургуульд суралцсан цагаасаа одоо хүртэл орос хэлээр танин мэдэхийн их ертөнцийг үзэн мэдэж, одоо хүртэл орос хэлний нарийнийг судлан ухаарч, орос хэлээр дамжуулан түмэн улсын эрт өдгөөгийн нэрт зохиолыг сэтгэл цэнгэн, ертөнцийн гоо сайхныг үзэх нүд нээгдэн оролдсоор, ачит багш нарын ачаар өөрийнхөө эх хэлний учир ёсыг гадарлан таних болж, бичих зохиохдоо эх хэлнийхээ үлэмжийн баялгийг аль болохоор хэрэглэхийг мэрийдэг болох сүв нээгдлээ. Чингээд, миний ажваас, манай зохиолч нөхөд, орос хэлийг мэдлэг нэмэгдүүлэхийн их сан болгох, орос хэлний нарийн учир ёсыг анхааран таниж, түүний улмаас өөрийнхөө хэлний ёс зүйг мэдэх мэдлэгээ зузаатгах нь чухал болж байна. Орос хэлний мэдэц гүйхэн нь, монголоороо бичихэд нь эргээд муу нөлөө үзүүлдэг юм байна гэж олон орчуулгыг үзэхдээ сэтгэл зовнидгоо хэлүүштэй байна. Ганц жишээ дурдвал, манай авьяаслаг зохиолч Гармаа “Наташа” гэдэг өгүүллэгийнхээ эхэнд “Ээ-х! Наташа, Наташа! Тэр хайрласан нүдээр эхнэрээ ширтэж ингэж хэлээд инээмсэглэв” гэсэн нь, монголоор бичсэн бөгөөд монголоор бодон сэтгэгч түмэн уншигч олондоо Монгол бус бөгөөд болхи орчуулагчийн найруулгаар орчуулан зохиосон энэ өгүүлбэрт үзэхэд, Ээ-х Наташа Наташа гэж чамирхасан нь, монголоороо бодоход “Ээ дээ, Наташа минь, наташа минь” гэсэн юм уу даа гэж бодогдож байна. “Тэр хайрласан нүдээр” эхнэрээ ширтэн ингэж хэлээд инээмсэглэв гэсэн “он” гэдэг орос хэлний заах үгийг махчлан орчуулж “тэр” гэсэн нь монгол өгүүлбэрийн зүйд “тэр” гэдэг үг нь, Наташийн нөхрийг заасан үг биш болж “Тэр хайрласан нүд” гэж нүдийг заан үг болчихсныг анзаарсангүй ажээ. “Хайрласан нүд” гэж юугий нь тэр нүд хайрласан болж байна даа гэж монголоороо бодон уншигч хүний сэтгэл төөрөгдөл төрүүлэх үг болж байна. Бодвол, Ээ дээ Натааш минь, Натааш минь гэж эхнэрээ энхрийлэх нүдээр ширтэн инээмсэглэсэн хүн болохоос, хайрлаж харамссан ч биш бололтой. Үг найруулгын эрхэм нь уншигчийн сэтгэлд зөв сэтгэгдэл төрүүлэхтэй маш холбогдолтойг нарийн бодсонгүй бололтой. Дэлхийн нэрт зохиолчдын зохиолыг үзэхэд энэ мэтэд их анхаарал тавьж, үгээ хэд хэд дахин залхуугүй найруулан засдаг нь “Утгын өвгөн үгийн таяг тулдаг” гэдэг манай өвгөдийн мэргэн үгтэй яг дүйж байгааг зохиолч бид бүгд бодох учиртай. Би өөгүй зохиолч боллоо гэж бодоод ингэж байгаа юм биш. Надад ч бас алдсан оносон зүйл бий. Гэвч, алдсанаа олох гэж үргэлж мэрийж, ачтан багш нарынхаа сургаалийг чадахыг хирээр баримталж, анхны манай зохиолчдын дугуйлангийн нэгэн тэргүүлэгч гишүүн хэмээгдэж байсан цагаас одоо хүртэл монгол хэлээ оролдсоор ирсний хувьд хойч үеийнхээ зэвсэг нэгтэй зохиолч нөхөддөө өөрийнхөө олж мэдсэн, алдаж оносон зүйлээ эргэцүүлэн бодохдоо зохиолынхоо хэлэнд их анхаарал тавьж, баялаг монгол хэлнийхээ уурхайг уудлан, эх хэлэндээ эзэн болохыг хичээн уйдалгүй мэрийн оролдохыг хэлэх хүсэлтэй байна. Этгээд үгийг “этгээд” баатрынхаа аманд оруулахаас биш, зохиолчийн үгэнд оруулахгүй байгаасай гэж хүссэн байна. Манай монгол хэлэнд миний бaрагцаалбаас долоон буман үг бий гэж тоймлон боддог. Түүний нэгэн багаахан хэсэг нь Цэвэлийн “Монгол үгний товч тайлбар толинд” гарсан зүйл бийг хааяа хааяа сөхөн үзэж, зохиолч хүн бүр бичгийнхээ хэлний баялгийг эзэмшээсэй гэж эгээрнэм. Бас, зохиолч хүн, монгол ардынхаа бичгийн зохиолийн аль давшилт сайхан өвийг хэрээрээ судлах нь тун хэрэгтэй тул, Монгол “худам” гэдэг хуучин үсгийн зохиолын нэрт бичгээс улсын номын санд үзэж, үг найруулгыг судлах нь одоо цагийн боловсролын явцаар шаардлагатай зүйл гэж би боддог. Дундад сургуулийн хэлний мэдлэгийн дутууг учраа мэдсэн насандаа өөрөө нөхөн оролдох нь бид бүгдийн үүрэг гэж үүнийг нөхөд зохиолч нарт үсэн буурал болсон миний бие захин хүсэх нэгэн зүйл бийг толилуулсу. Хэлний зүй, үйл үгийн цаг мэтийг нарийн таньж мэдэх нь чухал тул, энэ тухайд жич бичихийг хүснэ.

Билгүүн номч

РУБРИКА “НАУЧНАЯ ЖИЗНЬ МОНГОЛИИ”: БЯМБЫН РИНЧЕН

http://www.vom.mn
Радио ГОЛОС МОНГОЛИИ

БЯМБЫН РИНЧЕН

Бямбын Ринчен /1905-1977/ - монгольский писатель, этнограф, профессор, первый академик Монголии, лауреат Государственной премии Монголии. Родился в 1905 году в семье известного общественного деятеля, исследователя-монголоведа

Раднажава Бямбаева. По национальности бурят из монгольского рода бурят-монголов. Родился в аймаке Сэлэнгэ, в местности Бул Сарай старинного аристократического рода Юншиебу.

Б.Ринчен в 7 лет освоил монгольский и маньчжурский языки у Билигсайхан-багша, а русскому языку учился у переводчика Каленова. В 9 лет поступил в русскую школу в Кяхте. В 1920 году после окончания школы служил в управлении окраинных территорий в Алтанбулаге под руководством Билигсахан-гуай. В марте 1921 года в качестве переводчика обслуживал делегатов 1-го съезда Монгольской народной партии, состоявшегося в Кяхте. В 1923-1924 годах он учился в Улан-Удэ, в педагогичексом техникуме.

В 1924 году отправился в Ленинград для продолжения учёбы и поступил в Институт восточных языков. Учился у известных учёных-востоковедов Б.Я.Владимирцова, С.Ф.Ольденбурга, Ф.И.Щербатской, В.М.Алексеева, В.В.Бартольда, И.Я.Марра, Л.В.Щербы. В 1927 году Б.Ринчен окончил институт и получил диплом исследователя-востоковеда.

В статье канадского монголоведа К.Хадерлиани “В памяти Бямбын Ринчена” говорится, что год с лишним после института Ринчен находился в Алтанбулаке, где участвовал в драмкружке, сочиняя пьесы на монгольские и китайские сюжеты. Здесь Ринчен познакомился с известным певцом Лувсан-хуурчи, его творчеством, о котором спустя годы публиковал исследования. Изучал язык эсперанто на курсах, организованных Намжилын Хаянхярваа, директором Высшей партийной школы.

С 1927 года работал в Улаанбаатаре, в Учёном комитете, в секторе литературы вместе с писателем Д.Нацагдорж и филологом Ц.Дамдинсурэн. Начиная с 1928 года Б.Ринчен участвует в подготовке к изданию переведенных крупнейшим бурят-монгольским просветителем Базаром Ишидоржиным книг Лунквиста по естествознанию. Также в своих воспоминаниях Б.Ринчен пишет, что помогал писателю Д.Нацагдоржу в переводе стихов А.С.Пушкина, в частности “Анчара”.

С 1930-х годов Б.Ринчен начинает словарную работу, активно собирает материалы по устному народному творчеству, национальным традициям и обычаям, проявляет интерес к историко-этнографическсим материалам. Со временем филологические изыскания становятся основным направлением его научно-исследовательской деятельности. Он активно сотрудничает с редакциями различных научных, общественно-политических и литераттурных журналов, публикует на их страницах статьи. Б.Ринчен – один из крупнейших исследователей старинной монгольской литературы, много сделавший для популяризации знаний о Монголии на Западе. Дладел французким языком.

С первых шагов деятельности в научном учреждении Б.Ринчен проявил себя прежде всего как филолог-лингвист и литературовед. В то же время у него обнаружился интерес и к другим областям знаний, в частности к этнографии и религиоведению. К этому периоду относятся его пробы в области литературно-художественного творчества.

В 1936 году по решению правительства страны было образовано Государственное центральное издательство, ответственным секретарём которого был назначен Б.Ринчен. К этому времени начала разгораться кампания по разоблачению так называемых врагов народа, контрреволюционных элементов. Постепенно она привела к массовым арестам ни в чём не повинных людей.

В сентябре 1937 года по ложному обвинению был арестован и Б.Ринчен. Ему предъявили обвинение в контрреволюционноой деятельности, в шпионаже в пользу Японии. Применяя пытки и истязания, карательные органы сумели получить у арестованного нужные показания и приговорили его к 5 годам заключения.

В 1942 году Б.Ринчен был освобождён. Из-за беззаконий в стране потеряны драгоценных 5 лет, подорвано здоровье, нанесён моральный ущерб. Лишь спустя 20 лет, в 1963 году, он получил полную реабилитацию.

Центральному печатному органу Монголии, газете “Унэн” нужны были люди, владеющие иностранными языками. Учитывая высокую квалификацию учёного и литератора Б.Ринчена, знание им многих инсотранных языков, редакция газеты предложила ему должность сотрудника. С 1942 года 16 лет бесппрерывно трудился Б.Ринчен в центральной газете “Унэн”. Журналистская деятельность оказала весьма позитивное влияние на его писательсккое творчество. За годы в работы в прессе им были написаны многочисленные художественные произведения в различных литературных жанрах.

В 1945 году был написан сценарий к фильму “Цогт-тайдж” – о выдающемся деятеле национально-освободительного движения 17-го века. Фильм и сочинение Б.Ринчена имели огромный успех. За сценарий и участие в постановке фильма писатель был удостоен Госудасртвенной премии им.Чойбалсана. Денежную часть премии /20000 тугриков/ он отдал на благотворитеоьные цели – вручил малолетним сиротам блокадного Ленинграда.

С 1958 года и до конца своей жизни Б.Ринчен трудился в системе Академии наук МНР, в основном Институте языка и литературы.

В 1961 году состоялись выборы первых действительных членов академии, и в числе 7 учёных академиком был избран Б.Ринчен. В этом ранге он отвечал за выпуск серии академических изданий. Под его научным руководством начали издаваться и издаются до сих пор “Студиа монголика” /Монголоведные исследования/, “Исследования по языку и литературе”, “Исследования по фольклору”.

Академик Б.Ринчен уделял много внимания развитию международных связей монгольских учёных, в частности публикациям за рубежом, в иностранных изданиях, шедевров монгольской науки и литературы, пропаганде достижений отечественного монголоведения. Так, он был зачинателем изадния за рубежом / в Висбадене/ восьмитомного собрания “Фольклор Монголии”. В 1956 году академик Б.Ринчен защитил докторскую диссертацию на диссертационном совете Венгерской академии наук в Будапеште по теме монгольского языкознания. Ринченом изданы исследования по тюркским языкам в Монголии, по языку хамниганов, по дархатскому языку. Крупным вкладом в науку явялется изданный им атлас по языку и этнографии монголов.

Б.Ринчен придавал большое значение изучению этнографических проблем, традиций, гражданских и религиозных обычаев и обрядов, истории реллигиозных воззрений. У него имеются интересные изыскания по шаманизму, по шаманской поэзии.

Он много лет являлся профессормо Монгольского государственного университета.

Ещё в молодые годы Б.Ринчен приобрёл известность как поэт и прозаик. Первые его поэтические произведения появились в конце 1920-х – начале 1930-х годов. В стихах он воспевал родные просторы, величие и красоту монгольских степей, созидательные силы своих земляков. Воспевал родной певучий монгольский язык, добрые нравы сородичей. Б.Ринчен считается одним из аксакалов современной монгольской литературы.

Б.Ринчен много сделал как переводчик. Им переведены лучшие произведения русской и мировой классики: “Тарас Бульба” Гоголя, стихи А.С.Пушкина, рассказы А.Толстого, “Судьба человека” М.Шолохова, стихи В.Маяковского и Тихонова, “Пан Тадеуш” А.Мицкевича, сочинения Ги де Мопассана, А.Барбюса, Н.Хикмета, стихи Шандора, очерки Фучика и др. Б.Ринчен осуществил перевод более 100 крупных произведений с 20 языков мира. Профессор С.Лувсанвандан пишет, что академик Б.Ринчен читал на тибетском, китайском, маньчжурском языках, в равной степени хорошо знал английский, французкий. Когда ему было за 60, взялся за изучение латыни и грееческого языка.

Писатель Б.Ринчен как член правления Союза писателей МНР много времени и энергии тратил на организационную работу. Он был участником создания в 1928 году первой творческой организации монгольских писателей – Кружка революционных писателей. Как писал Б.Ринчен, “мы, молодые люди, стремившиеся в литературу, объединённые в первом кружке монгольских писателей, жадно приобщались к культурным памятникам прошлого. Но в то же время мы чувствовали, что нам надо ещё много учиться и работать, чтобы достичь того мастерства, которое нас так восхищало в произведениях писателей прошлого. Мы преклонялись перед классиками нашей литературы”. Б.Ринчен регулярно общался с бурятскими учёными и писателями, консультировал их, участвовал в научных конференциях, проводимых в Улан-Удэ, с интересом вступал в разговоры о сближении монгольских народов, о восстановлении единой монгольской письменности и широком распространении среди монгольских народов литературы, изданной в различных регионах.

В сегодняшней Монголии академик Б.Ринчен признан учёным с мировым именем, крупнейшим прозаиком и поэтом, одним из основоположников современной монгольской литературы, избран почётным членоом Академии наук Венгрии, почётным членом многих научных ассоциаций и обществ иностранных государств. За заслуги в изучении проблем алтаистики награждён золотой медалью Международного алтаистического конгресса. Был удостоен почётных премий ряда университетов, в частности Индианийского университета США. За заслуги в области науки и литературы неоднократно удостаивался правительственных наград Монголии. Доктор филологических наук, профессор.

К 85-летию со дня рождения, в 1990 году соратники, его ученики издали книгу “Билгүйн номч Бямбын Ринчен”.

В качестве предисловия дан автобиографическиий очерк самого Б.Ринчена, подготовленный им ещё в начале 1970-х годов. Воспоминаниями об учёном делятся более 30 авторов. С искренней признательностью и большой человеческой теплотой они рассказывают о прожитой Ринченом жизни и его богатейшем научном и литературном наследии.

Скончался Б.Ринчен 3 марта 1977 года. Памятник Б.Ринчену стоит у входа в Центральную библиотеку Улаанбаатар, на месте снесённому памятнику И.Сталину.

Судар бичгийн хүрээлэнгийнхэн

http://mobile.news.mn/mcontent/90881.shtml?s=news

Ринчен гуай болон...

эх сурвалж: http://book.gogo.mn/book/detail.html?code=EB01000055



Номын танилцуулга

Номын нэр: РИНЧЕН гуай болон...
Зохиогч: Б.Бааст
Нийтэлсэн: 2010 он
Хуудасны тоо: 440

Худалдаж авах үнэ: 15'000


“Ринчен гуай болон...” хэмээсэн энэ номынхоо тухайд

“Нуруугүй хүний үлгэр” хэмээх нэн сонирхолтой номыг 1930-аад оны дунд хэрд олж уншин Ринчен гэдэг хүний нэр мэдэх болсноос хойш бараг 80-иад жилийн нүүр үзэх дөхжээ. Харин, Ринчен гуайтай уулзаж танилцсан тэр цагаас хойш, 67-68 жил улирчээ.Ринчен гуайн тухай дурсамж “Анх” гэдгийг анх бичсэнээс хойш 46 жил өнгөрчээ. Энэхүү жаахан дурсамжийг бичиж байхдаа, яваандаа, Ринчен гуайн тухай нэг ийм ном бүтээх гэж бодож байсангүй ээ. “Анх” дурсамж бичсэнээс хойш “Өчүүхэн дурсамжийг бичсэн байна. Энэхүү номд 46 жилийн хооронд зарим зүйлийг 2009 оны зун, Шадувлин зусланд бичсэн байна. Ийнхүү хол ойр хугацаатай бичсэн дурсамж, зураглал, тэмдэглэл, өгүүлэл, ярилцлага, захидал, орчуулга зэрэг бараг 50 шахам зүйл оржээ. Нэг хүний тухай, тэр мөртөө хоорондоо олон жилийн зайтай бичигдсэн учир давтагдсан маягтай зүйлс байгааг хүндэт уншигчид минь уучилж үзээрэй.

Ринчен гуайн их анд бөгөөд оросын нэрт зохиолч, өвгөн Тихонов гуайгаас гадна эх орны их дайны (1941-1945) үед олон олон Д.Санжаагийн урласан “Б.Ринчен” хэмээх цагаан гантиг баримал (1960 он) РИнЧЕн гуай болон.... 7 зохиолы нь орчуулж хэвлүүлсэн Алексей Толстой, Илья Эренбург нарын тухай энэ номд оруулах нь чухал гэж үзлээ. Түүгээр барахгүй тэдний тухай уншигчдад арай тодорхой нэмж бичих нь хэрэгтэй мэт санагдаад “Николай Семёнович Тихонов”, “Эренбург”, “Пабло Неруда” зэрэг нилээд зүйл бичээд хэвлэгдээгүй байсныг энэ номд орууллаа.

Эцэст, энэ ном бүхэлдээ, Орос-зөвлөлтийн ард түмэн, тэдний зохиолчдын тухай ном болон хувирч байгаагаас хойш аугаа их Пушкин, Лев Николаевич Толстой, М.Горький, М.Достоевскийн гэргийн тухай бичсэн зүйлсээ ч энэ номд нэгмөсөн оруулах нь хэрэгтэй мэт санагдлаа.

Их дайны үеэс аваад манай ард түмэн, ялангуяа манай зохиолчдын дотно танил болсон оросын зохиолчдын тухай бичсэн, дурссан зүйлээ ч энэ номд оруллаа. Тэдгээр зүйлс хэвлэгдээгүй байв.

Манай зохиолчдын ахмад үеийн бид аугаа их Дамдинсүрэн гуай, Ринчен гуайн хараа бараанд л явж, тэдний буянаар эх орныхоо их утга зохиолд хөл тавин орж, өөр өөрсдийнхөөрөө л бичиж оролдсон, цөм л их бага ч, муу сайн ч юм юм бүтээсэн хүмүүс билээ. Тийм учраас, тэднийхээ тухай ч, эх орныхоо утга зохиолын тухайд ч, хүн хүн л бичих учиртай гэж бодох юм. Янз бүрийн сонин өөр бус номууд ч үргэлжлэн цогцлох л учиртай!

Нас, цас хоёрт дарагдсан ч, хичээж мэрийж бүтээсэн энэ номы минь үзэх, унших хэн боловч өчүүхэн намайгаа өөлөх шоолох ухаанаар (тэгж хэзээ ч амжина) биш, өөрсөнд чинь сонирхогдох өгөөж өлзий болох зүйл юу юу байнав гэдэг ухаанаар шүүн тунгаан үзэх, уншихыг урьдал болгоосой хэмээн хүсье!

…их бага ямарваа зохиол бүтээл орчуулахдаа, тэр зохиол, зохиолч, тэр орныхоо утга соёлын амжилтыг далимд нь уншигч нартаа хандаж сэтгэл зүрхнийхээ үгийг хэлж, бичиж, үрийн үргэлж, хүн ардынхаа эрдэм мэдлэгийг өөд татах гэж юухнаар ч атугай тус л болох гэж явдаг дэндүү өглөгч өгөөмөр сэтгэлтэй аугаа их Ринчен гуайдаа ийм нэгэн ном бүтээж чин сэтгэлийнхээ хадаг барьж байгаа минь энэ билээ!

Та бүхнийгээ хүндэтгэгч Бөхийн Бааст 2009.XII.9

Зохиогчийн тухай




1921 оны 9 дүгээр сарын 10-нд Баян-Өлгий аймгийн Алтанцөгц суманд төржээ. Яруу найрагч, үргэлжилсэн үгийн болон хүүхдийн зохиолч.

1964 онд Москвад М.Горькийн нэрэмжит утга зохиолын дээд сургуулийн дэргэдэх дээд курс төгсчээ. МЗЭ-ийн хороо түүний харьяа сонин сэтгүүлд ажиллаж иржээ. 1936 оноос уран зохиол бичиж, олон ном хэвлүүлж, Мандухай цэцэн хатан зэрэг жүжгийн зохиол бичиж олон тооны ном эмхтгэн редакторлож хэвлүүлжээ.

1966 онд “Намрын уянга”, “Дарьсүрэн” туужаараа МЗЭ-ийн шагнал, 1969 онд “Хангайн бор”, “Намрын уянга” номоороо Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагнал, 1999 онд Соёлын гавъяат зүтгэлтэн цолоор шагнуулжээ.

Домог болон мөнхөрсөн доктор Ринчен

эх сурвалж: http://www.inet.mn/publish/?vfile=item&vid=18318&vt=0&user=120&vpage2=2

2009-01-27 19:45:03

Их эрдэмтэн  Бямбын Ринченгийн тухай домог түүх, хууч яриаг сонсч би өсчээ. Миний сонссон анхны явган яриа гэвэл “Ринчен Бимбаев гуай моторт дугуйгаа унаад төв гудамжаар явж байж гэнэ. Тэгтэл замын цагдаа шүгэлдэж зогсоогоод “Та яагаад төв замаар ингэж яваа юм бэ гэж асуухад нь “Алив хүү минь, энэ ар тал руу хар даа, юу гарч байна вэ?” гэж асуужээ. “Утаа гарч байна” гэж тэр цагдааг хэлэхэд нь “За тэгвэл би явъя даа” гээд хээв нэг яваад өгчээ” гэсэн яриа байдаг. Үнэндээ моторт хөлөг л бол хаагуурч явж болно гээ биз дээ гэсэн санааг хэлжээ. Өнөөх байнга унаж явдаг моторт дугуйгаа нэг удаа алдчихаад “Уг нь ар талд нь хонины сүүл зүүчихсэн бол ингэхгүй л байж дээ” хэмээн халагласан ч гэж яригдана.”Монгол Улсын шинэ Төрийн дуулалын утга агуулгыг Төв хороо, Засгийн газраар хэлэлцэж байх үед “Халх монголчууд хамаг дэлхийн улс орнуудттай…” гэсэн үгийн талаар доктор Б.Ринчен ёжилж, “Цэдэнбал дарга аа, хоёулаа гарах уу даа. Энэ дуунд чинь дөрвөд, буриад гэсэн үг алга” хэмээн хэлж, засуулж байсан” ч гэх шиг, гадаадын олон жуулчид ирэхэд зочид буудлынх нь үүдийг цэвэрлэж байсан өвгөн олон янзын хэлээр тэдэнтэй мэндэлж, зарим нэгийг нь аашилж загнаж байсан гэнэ гээд л түүний тухай эх адаггүй олон хууч яриа ард түмний дунд түгэн тархжээ. Зарим нэг нь зохиомол ч байж мэднэ. Гэхдээ л ямар нэгн хэмжээгээр түүний тухай явган яриа нь тухайн нийгмийн байдлыг ёжлон шүүмжилсэн агуулгатай байдгаараа онцлог юм. АНУ-ын дэд Ерөнхийлөгч Х.Уэльс 1944 онд Монгол Улсад ирэхдээ музейн тайлбар хийж байсан Ринчен гуайн англи хэл, түүхийн мэдлэгийг шагшин магтаад “Танд үүнээс арай дээр ажил олдоогүй юм уу?” гэж асуусан гэдэг. 

Хорьдугаар зууны монгол хэл шинжлэлийн ухааны бахдам гайхамшигт эрдэмтдийн дотор Б.Ринчен, Ц.Дамдинсүрэн нарыг ямагт хослон дурдаж, орчин цагийн монгол хэл шинжлэлийн тулгуур багана хэмээн хүндэтгэн үзсээр ирсэн билээ. Тэдний нас бие, намтар түүх ойролцоо байсан бөгөөд хэл шинжлэлийн салбарт маргаан мэтгэлцээнийг шинжлэх ухааны үндэс суурьтай өрнүүлэн хөгжүүлсэн түүхэн гавьяатай билээ. Тэд 1920-иод оноос уран бүтээлээ туурвиж эхлэн, ЗХУ-д эрдэм боловсрол эзэмшиж, Монголын зохиолчдын эвлэлийг хамтран байгуулж, 1930-аад оны хэлмэгдэлд хүртэл адилхан өртөж, шоронгоос гараад “Үнэн” сонинд хамт ажиллаж, Шинжлэх ухааны академийн анхны гишүүн болцгоож, насан эцэстлээ монгол хэл бичгийн шинжлэх ухааны төлөө зүтгэж явсан хүмүүс юм.Харамсалтай нь зарим нэгэн хүмүүс тэдний хооронд яс хаяж, төр, засгийн төвшинд хүртэл маргалдуулахыг эрхэмлэж байлаа. Хатуу хөтүү цагийн аясыг хэдийнээс мэдэх хойно тэд нар гадна өнгөн дээрээ эв түнжин “муу” байгаа мэт дүр төрхийг үзүүлсэн ч дотроо бие биенээ хүндэтгэдэг улсууд байсан юм. 

“Үнэн” сонины 1977 оны нэгэн дугаарт “Доктор Б.Ринчен нас нөгчив” гэсэн гуравхан өгүүлбэртэй эмгэнэлийн мэдээ хамгийн арын нүүрний доод өнцөгт гарсан байж билээ. Уг нь Төрийн шагнал хүртсэн хүн насан өөд болоход төвийн хэвлэл мэдээллээр арай өөр маягтаар ханддаг байсныг зах зухаас нь мэдэхийн хувьд “Төв хороо мэдэж байгаа юм байлгүй дээ” хэмээн бодсоор өнгөрч билээ. Хожуу үеийн хүүхдүүд юмны нарийн учрыг яахан мэдэх билээ. Энэ үүднээс их эрдэмтний амьдрал үйл ажиллагааны тухай жирийн уншигчиддаа хүргэхийг эрхэм болголоо.  

Г.Энхбаатар

Б.РИНЧЕН: Эрдэм сурахад хатуужил хэрэгтэй

http://h-turuu.blogspot.com/2009/01/blog-post_7301.html

МИАТ-ийн олон улсын нислэгийн үеэр онгоцонд өгсөн сэтгүүлд гадаадад суралцдаг залууст зориулан Ринчен гуайн бичсэн энэ нийтлэл нийтлэгдсэн байсныг энд зурган хуулбараар нь орууллаа. Зураг дээр товшиж томруулаад уншина уу.

Нэрт эрдэмтэн Бямбын Ринчен, Унгарын монгол судлаач Хар Дорж, Монголын эрдэмтэн Чой Лувсанжав нар

Ж.Бат-Ирээдүй багшийн Фэйсбүүк хаягаас

Өөр нэгэн ховор зураг

Фэйсбүүкээс

Бас нэгэн зураг

https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi1rJ-oL3gM37oX2Lccp1SjhBB1IThDs5U6Vb3s_cH2YzJCmYJmFd41proBojkzv1q1ieACe-k5XL17ju6dnhrJPDapNHl9PKn1d0rmBcHVeIvAV2NH4cu4e1axjVZdLDucVJ2qfuZTkaE/s1600/2010041314422420100411102716DSCF2523.jpg

Б.Ринчен "Залуу нас"

эх сурвалж: http://uran20.delhii.net/2007/09/26/454/

Б.Ренчин “Залуу нас”

Судар шиг их амьдралын харгуйд
Сур шиг харваад эргэн ирээгүй
Суу алдарт залуу нас чамайг
Санаж дурсахгүй хэн байна вэ?

Гэнэн гэхэд хүүхэд шиг гэнэн
Гэгээн гэхэд мэлмий шиг тунгалаг
Ээжий шиг дандаа хайрлаагүй явтал залуу нас чи
Эрчит мөрөн шиг урсан одном…
Харагдан өнгөрөхийг чинь мэдсэн хэрнээ
Хатуу хүтүүд хамаагүй зүтгүүлсээр
Хавар шиг яруу залуу нас чамайг
Хайранд жаргааж бүүвэйлж явсангүй.
Орчлонг таниагүй омголон насандаа
Олдошгүй хайрыг хэнэггүй гишгэчихээд
Нэхэл хатуу сэтгэлийн өрийг төлөх гэж
Нил цэцэг мэт залуу нас чамайг би зовоосоон
Алдар хүндийн тавцангаас зайдуу
Алиа наргиант цэнгэлээс хол
Хээрийн зөөлөн сэвшээ адил
Хийсэн одсон залуу нас чамайг
Хэт бардам зантны өмнүүр
Хийморь жавхааг чинь бууруулж
Уйтгарч хүлцэнгүй харагдуулсан бол
Уучлаарай намайг залуу нас минь…

Номын тухай: Б.Ринчен "Заан залуудай"

эх сурвалж: http://sune.blog.banjig.net/post.php?post_id=79823

 

Б.Ренчин "Заан Залуудай"

2011-08-30 23:59:01

Редактор: Г.Жамсранжав

Зургийг: О.Мягмар

Зургийн редактор: Ц.Энэбиш

Техник редактор: Б.Дашлэгцэг

Хянагч: Д.Цэгмэд

Энэ ном 2 дэвтэр байдаг юм билээ. Зурган дээрх ном 2-р дэвтэр нь. "Заан Залуудай" номонд балар эртний хүмүүс яаж амьдардаг байсан тухай, тэдний хэл яриа, соёл хоорондоо ямар байсан зэрэг тухай гардаг.

Залуудай гэдэг залуу аав болон овгийнхонтойгоо аялаж |аялаж байгаа гэж бодсон, 1-р дэвтрийг нь уншаагүй болохоор|, замдаа олон адал явдалтай учирна.

Залуудайн хамт аялаж байгаа хүмүүс, арслан заан агнаж амь зуудаг овгийнхны арслан заанаа авлаж байх үед таарч, аюулд ороод байсан овгийн нэгэн хүнийг аварснаар овгийн ахлагч Залуудайд Заан гэсэн цол өгдөг. Ингээд Залуудай Заан Залуудай нэртэй болдог.

2-р дэвтрийг уншиж эхлэхэд уйтгартай юм шиг санагдаж байсан, уншаад байсан их сонирхолтий юм билээ.

Мөн энэ ном "Залуу хүний заавал унших 100 ном"-ын жагсаалтанд орсон.

Бас нэгэн ховор зураг

Фэйсбүүкийн Mongolian Calligraphy бүлгийн хуудсанд Дашзэвэгийн Амараагийн оруулсан ховор зураг. Баруун гар талаас Ч.Чимэд, Б.Ринчен, Ч.Лодойдамба, Э.Оюун, Ч.Лхамсүрэн нар.

Монголыг Монголоор нь дэлхийд таниулсан эрдэмтэн

 эх сурвалж: http://mongolica-journal.blogspot.com/2010/12/blog-post.html

 Tuesday, December 28, 2010

Нэгэн насанд багтахааргүй  ихийг бүтээсэн буурал эрдэмтэндээ монголчууд хайртай. Нэрнээс нь цаашхийг мэдэхгүй энгийн нэгэн ч Б.Ринчен гэдэг нэрийг хүндэтгэн хэлдэг. Шавь нь байгаагүй ч номыг нь биширсэн хэн ч түүнийг Ри багш гэж дотносон  дууддаг.  Хүн бүрээр зүгээр л хайрлуулж, хүндэтгүүлнэ гэдэг  их хувь тавилан. Тэр тавиланг хэрийн хүн оюунаараа зурдаггүй. Эр чадал, хүч бяраараа ард түмнийхээ бахархал болсон баатруудын түүх олон байдаг. Харин эрдэм билиг, оюун ухаанаараа улсаа, цаашлаад дэлхийг бөхийлгөсөн ухаантны түүх хуруу дарам. Баатрууд  бүхний нүдэн дээр ил тэмцэж, ил омогшиж, ил ялж, ил ялагддаг. Харин эрдэм билигтнүүдийн хувьд арай өөр. Тэд чимээгүйхэн туурвиж, анир гүм амьдардаг. Хэтийдсэн их оюуны  бяр, ухааны цараатай нь олонд хүлээн зөвшөөрөгдөж, ном дагасан, номонд дуртай, ухааныг дээдэлдэг дийлэнх хэсэг нь цаг үедээ амьдраад чимээгүй буцдаг хатуу хууль төдийгөөс өдий хүртэл үйлчилсээр ирсэн. Олны хүндэтгэлийг хүлээсэн тэр цөөхөн билигтнүүдийн нэг бол Монголын Б.Ринчен. Энэ эрхэм хүн хэл шинжлэлч, ардын билиг судлаач, зохиолч, сэтгүүлч, орчуулагч, шүүмжлэгч, угсаатан зүйч, бөө судлаач... байсан.  Кубын зохиолч Грегорио Ортего “ Аливааг өргөн цараатай харж заншсан, ер бусын гэрэл нүдэнд нь байнга гэрэлтэх энэ хүн тэнгэрийн хаяаг харж нүүх суухаа шинждэг эртний нүүдэлч ард түмнийхээ амьд лавлах юм гээч...” хэмээн шагшсан нь жирийн нэг магтаал байгаагүй.  Монголыг судалж, нүүдэлчдийн давтагдашгүй өнгөтэй түүх, соёлын  бүтээлүүдийг нь дэлхийн тавцанд гаргаж тавьсан эрдэмтэн, судлаачдаас Б.Ринчен  нэг л зүйлээрээ онцгой байв. Тэр нүүдэлчдийн үр сад гэдгээрээ илүү гүн рүү нь орж, угаас нь гаргаж ирж соёлоо дэлхийд таниулсан. Үүгээрээ  түүний эрдмийн ажил, уран бүтээл   үнэ цэнэтэй.  

“Folklore Mongol”

Монгол судлаачид түүнийг хүндэтгэдэг. Хүндэтгэхээс аргагүй ихийг хийсэн учир энэ эрхэм хүний нэр өнөөдөр ч монгол судлалд тод мөртэй.  Тэр амьдралынхаа багагүй хэсгийг монгол  угсаатны соёлын өвийг цуглуулж дэлхийд таниулахад зориулсан. Энэ талаас нь авч үзвэл  тэр алдартай угсаатан зүйч. Түүний Монголын зан үйлийн аман зохиолын дээжийг багтаасан 5 цуврал “Folklore Mongol” нэрээр Германд хэвлэгдэж байжээ. Энэ ном өнөөдөр ч монгол судлаачдын ширээний ном. Тухайн үед “Folklore Mongol” цувралыг Английн профессор Бауден “Монгол судлалын салбарт сүүлийн үед чухал гэж онцлохоор олон бүтээл хэвлэгдсэн. Гэхдээ тэдгээр бүтээлийн дотроос хамгийн сонирхол татсан нь Ринченгийнх” хэмээн дуу алдаж байж. Монгол тууль эртний Грекийн “Иллиада”, “Одиссей”, Францын “Роландын тууль”-тай эн зэрэгцэхээр гэдгийг энэ ботиороо харуулсан байдаг. Тэр “Монгол туулийн үг маш баялаг, утга зориг бадрангуй,  зохиолын хувьд хэмжээ далайцаараа бичгийн зохиолтой адилтгавал роман шиг том зохиолын хэлбэр”  хэмээн дүгнэсэн нь бий.  

Уламжлалт шүтлэг,  шашин, соёлоосоо “айгаагүй” билигтэн

Далд  ертөнцийг энэ орчлонтой холбодог Монголын бөөг дэлхий сонирхдог.  Бас судалдаг. Хүн төрөлхтний хамгийн эртний шүтлэгийн нэг бөөг судлах үндсийг ШУА-ийн жинхэнэ гишүүн Б.Ринчен  тавьсан байдаг. 1920-иод оноос хойш 50 гаруй жилийн турш цуглуулсан  үнэт өвийнх нь багагүй хэсгийг бөө судлалд хамаарах материал эзэлж байж. Монголын бөө судлалд холбогдохыг нь гурван ботиор Германы “Asiatische forschungen” цувралын  3, 8, 40 дүгээрт монгол хэлээр хэвлүүлсэн нь өнөө ч үнэ цэнтэй судлагдахуун хэвээр байна. Сэхээтнүүд нь хуучныхаа өв соёлын талаар ам ангайхаас ч  айдаг байсан  тийм цаг үе Монголын түүхэнд бий. Социализм дэлхийн цөөнгүй улсад хүчирхэг байсан тэр үеийг зарим хүмүүс “төмөр хөшиг” татагдсан үе гэж  тодотгодог.
Бөө, цам, сүм хийд гэж чанга дуугарч болохгүй, эрдэмтэд нь уламжлалт шашин соёлоосоо “айдаг” байсан   тэр үед Ринчен В.Формантай хамтарсан “Шарын шашны багт бүжиг. Монгол дахь эрлэгийн цам” /Lamaistisch tanzmasken. Der Erlik –tsam in der Mongolei/  бүтээлдээ хэрийн хүн зориглохооргүй алхам хийсэн байдаг. Тэр энэ бүтээлдээ ар Монгол дахь хуучин сүм, хийдийн байдал, цамын түүх, эрлэг хааны цамын багууд, цамд бэлтгэх, цамын ёсны талаар тодорхой тайлбарлаж, холбогдох зураг сэлтийг хавсаргасан юм. Монголын шашны түүхэнд шууд холбогдолтой нэлээд зүйлийг судалгааны эргэлтэд оруулж, дэлхийд таниулж байсныг нь  төр засаг тийм ч таатай хүлээн авч дэмжиж байсангүй. Үргэлж л өөлж, хавчиж  байсан нь түүний намтраас тодорхой уншигддаг. Тэрдундаа амьдралынх нь сүүлийн жилүүдэд энэ хандлага бүр ч хүчтэй байсан гэдэг.  Гэхдээ цаг цагийн ухаантнууд энэ хэрийн эсэргүүцэлд толгой бөхийж, өвдөг нугардаггүй. Буурал эрдэмтэн тэр жамаар чимээгүйхэн гуниж, нам гүмхэн бүтээлээ туурвиж, өөрийн түүхтэй, соёлтой Монголыг давтагдашгүй, гайхамшигтайгаар нь дэлхийд харуулж, зөв гэсэн замаараа алхсан. Үнэхээр ч тэр алхам нь зөв байсныг монгол судлалын өнөөдөр харуулж байгаа билээ.  Нэгэн эрдэмтэн түүнийг “Монголын судлалын олон салбарыг дэлхийд тогтолцоотой хөгжүүлж дэлгэрүүлэхэд онцгой зүтгэл гаргасан” гэж дүгнэсэн нь бий. Монгол ардын утга соёл, зан заншилтай холбоотой, олон орны эрдэмтдийн хувьд учир битүүлэг байсан цөөнгүй  асуудлыг тодорхой баримтад тулгуурлаж шинжлэх ухааны үндэстэй тайлбарлаж өгсөн хүнд энэ дайны үнэлгээ багадана уу гэхээс ихдэхгүй мэт санагдана. 

Дорнын нэвтэрхий толь

Хязгаарын яамны тал бичээчээр ажиллаж байсан Б.Ринчен хүүг 1921 оны ардын хувьсгалыг эхлүүлэгч Д.Сүхбаатар жанжин Хүрээг чөлөөлөхөөр мордохынхоо өмнө дуудан уулзаж байж. Жанжин түүнээс “ямар мэргэжлийн сургууль хийх вэ” гэж асуухад хүү “Эмч болмоор байна “ хэмээн хариулсан гэдэг. Харин Сүхбаатар “Бидэнд эмч хэрэгтэй гэвэл Зөвлөлт Орос улс хэдийг л бол хэдийг ирүүлнэ. Бидэнд өөрийн эрдэмтэн хэрэгтэй. Чи хэл, бичгийн сайн сургуульд явбал дээр” хэмээн захисан нь түүний амьдралын эхлэл болжээ. Ленинградын Дорно дахины хэлний салбарт   суралцаж байхад нь Монголын талаас эрдэм шинжилгээний ажилтан бэлдэж өгөх хүсэлтийг Зөвлөлтөд тавьсан аж. Ийнхүү 18 оюутнаас 4 хүн шилэгдсэний нэг нь Ринчен байв. Зөвлөлтийн Шинжлэх ухааны академийн Азийн музей, Ленинградын их сургуулийн авиа зүйн лабораторид Хэл бичгийн хүрээлэнгийн хичээлээс гадуур алдартай 9 академичээр удирдуулан 3 жил тусгай лекц заалгажээ. Монголч, академич Владимирцов, энэтхэг судлалч,   академич Ольденбург, төвдөч академич Щербатской,  дорно дахины түүхч, академич Бартольд, түрэг хэлний профессор, академич Юдахин, авиа зүйч, академич Щерба, хэл, түүхийн мэргэжилтэн, академич Марр, монголч, академич Козин, нангиадач,   академич Алексеев нар түүний багш. Салбартаа толгой академичдаар хичээл заалгах нэг хэрэг. Заалгасан хичээлээ судалгаандаа ашиглаж, цаг мөнхийн бүтээл үлдээх огт өөр хэрэг. Тэр цаг мөнхөд чансаагаа үл алдах бүтээлийг монголчуудад, хүн  төрөлхтөнд үлдээж чадсан билээ.  Энэ утгаараа тэр яах аргагүй “Дорнын нэвтэрхий толь”. 

Хэлээ “өмгөөлж” Н.Хрущевт захидал  илгээв

Б.Ринченгийн “Монгол бичгийн хэлний зүй” гэсэн дөрвөн боть бүтээл гарахааас өмнө дэлхийн судлаачид Монгол хэлийг энэтхэг, төвд, европ хэлний загвараар судалж байжээ. Харин Унгарт докторын зэрэг хамгаалсан энэ бүтээлийг нь академич Л.Лигети, Шебеньтян, Ирөөн нар “Монгол хэлийг монгол хэлнийх нь онцлогт тулгуурлаж, монгол хэл шинжлэлийн түүхнээ монгол хэлний судлалын шинэ үеийг нээсэн анхны бүтээл” хэмээн дуу нэгтэй үнэлсэн байдаг. Энэ бүтээлийн 3 дахь боть болох “Монгол хэлний хэлбэр судлал” хэвлэгдсэн ч шатаагдсан гунигтай түүх бий.  Тухайн үед үзэг нэгт эрдэмтэд нь хүртэл түүний эсрэг дуугарч байв. Шүүмжилж, өөлж, тэр хэрээрээ гавъяа шагнал хүртэж байсан гэдэг. Тэдгээр эрдэмтдийн дунд өдгөө олны хүндэтгэлийг хүлээсэн нэртэй эрдэмтэд хүртэл байсан гэж учир мэдэх улс ярьдаг. Цагийн салхийг ухаантнууд ч сөрөхөд бэрх үе бий. Тэр үед толгой бөхийгөөгүй, хэлэх дуртай үг шигээ “үхсэн ч үнэнчээр яв”-снаараа Б.Ринчен гэдэг нэр  Монгол мэргэдийн түүхэнд өөрийнхөөрөө гялалзах содон шигтгээ болж чадсан юм.
Монголын ШУА-ийн жинхэнэ гишүүн энэ эрдэмтэн  монгол хэл, бичигтээ хайртай, монгол хэл, бичгээ харийн нөлөөлөлд оруулахгүйг хичээж явсан. Уйгуржин  бичгийг криллээр сольсны дараа тэр   Н.Хрушев, Мао Зэ Дун нарт захидал бичиж байжээ. Хүчирхэг гүрний нөлөөнд хэлээ алдчих вий гэх болгоомжлол, хэлгүй бол Монгол оршихгүй гэсэн эмзэглэл буурал эрдэмтнийг үзэг, цаас нийлүүлэхэд хүргэсэн хэрэг. ЗХУ-ын үед Украйнаас Чукча хүртэл 100 гаруй үндэстэн хэл, соёлоо гээсэн гэдэг. БНХАУ-ын харъяанд байдаг Өвөр монголчууд өнөөдөр өөртөө засах орон болж, хэл бичг, соёлоо алдаагүй нь Ринченгийн захидлаас ч улбаатай байж мэднэ. Их эрдэмтэн Мао Зэ Дунд өвөр монголчуудын хэл, соёлыг битгий алдуулаарай гэсэн утгатай захиадал бичиж байсан гэдэг.    Их эрдэмтэн ингэж холыг харж байж. Хэлний тусгаар тогтнол бол соёлын тусгаар тогтнолын суурь дэвсгэр, улс тусгаар оршихуйн цор ганц үнэн гэдгийг мэдэрч, тэмцсэн эрдэмтэн бол Ринчен.  Тэр,
Чихний чимэг болсон аялгуу сайхан монгол хэл
Чин зоригт өвөг дээдсийн өв их эрдэнэ
Сонсох бүр яруу тансагийг гайхан биширч
Сод их билигт түмэн юугаа магтан биширмү би хэмээн шүлэглэж, эх хэлээ хамгаалж, хэл шинжлэлийн салбарт өөрийн гэх тод мөрөө үлдээж чадсан. Профессор Б.Ринчен Олон улсын монгол хэл бичгийн эрдэмтдийн Анхдугаар Их хурлыг 1959 онд санаачлан зохион байгуулж байв. Олон зуун, бүр хэдэн  мянганаар үнэлэгдэх бичиг, соёлын нандин өв, түүхийн буурал жимээ бусдын нөлөөнд бүдгэрүүлж, бусдынх болгочих вий хэмээн далдхан шаналж явжээ. “Аав Хүн улсаа хүнд алдчихгүй юмсан гэж санаа зовдог байж билээ” хэмээн их эрдэтмний хүү, академич  Р.Барсболд дурсч байсан. Хүннү гүрний 2200 жилийн түүхт ой дараа удахгүй  тохионо.  Энэ ойн үеэр Монгол улс Хүннү бидний өвөг гэж чанга дуугарах байх аа.  Мянганаар тоологдох төрт ёсны түүхтэй улс дэлхийд хэд билээ. Тэр их түүхийг өөрийн гэж авч үлдэх их ухаантан хэчнээн билээ...

Дуун хөрвүүлэгч, орчуулгын онолч, зохиолч 

    Их хэлмэгдүүлэлтийн он жилүүдэд цаазын ял сонсч шоронд таван жил хоригдсон  түүнийг орос хэлний төгс мэдлэг нь  аварч байж. Большевик намын түүхийг оросоос орчуулах шаардлагаар “эсэргүү эрдэмтэн”-г   цаазаар аваагүй гэдэг.  Түүнийг 17 хэлтэй байсан гэж судлаачид үздэг. Англи, франц, герман, орос, чех, эртний слав, латин, мажар, эсперанто, манж , түрэг, төвд, хятад... зэрэг хэлнүүдийг  төгс  эзэмшсэн эрдэмтэн байж. Ринчен шоронд байхдаа франц хэл сурчээ. Өрнийн соёлт гүрний хэлийг сурсан түүх их сонин.  Том ган савтай  ялгадас дамжлан явах үед нь  шоронгийн хашаан доторх зуухны дэргэд шатаахаар овоолсон “эсэргүү” номон дотор нэлээд зузаан нэг ном нүдэнд нь тусчээ. Тэр номыг ухасхийн авч үзтэл франц хэлний сурах бичиг байж. Дагаж явсан хуяг нь номоо тавь гэж зандрахад “Бие зассаны дараа хэрэглэх цаас олдохгүй юм. Энийг хэрэглэе” хэмээн гуйж байж тэр номыг авсан гэдэг. Ингэж тэр шоронд байхдаа франц хэл эзэмшиж байжээ. Түүний монгол судлалаар гадаадад хэвлүүлсэн бүтээлийн дийлэх нь франц хэл дээр байсан гэж шавь Ц.Шагдарсүрэн нь дурссан нь бий. Тэр шавь нартаа  англи, франц, орос, герман хэлийг заавал сурах ёстой гэж захидаг байж.  Дундад зуунд Европ дахины номын хэл болж байсан латин хэл, төв Азид эрт үед хэрэглэгдэж байсан энэтхэг европын овог хэлний өвөг болсон самгарди хэлийг үзэхгүй бол яавч болохгүй гэж өвгөн эрдэмтэн боддог байжээ. Тэр хэлийг насан туршдаа сурсан. Бурхан болохынхоо өмнө бие нь муу байхдаа эртний латин, хятад хэлийг үзсээр байж. 
Б.Ринчин Монголын алдартай орчуулагчдын нэг. Бас орчуулгын нэртэй  онолч. Гоголийн “Тарас Бульба”,  М.Шолоховын “Хүний хувь заяа”, Х.К.Андерсоны “Үлгэрүүд”,  Калидасын “Үүлэн зардас” зэрэг сонгодогуудыг эх хэлнээ нүдэнд бууж, сэтгэлд ургатал  хөрвүүлсэн байдаг. Тэр дундаа алдарт “Үүлэн зардас”-ын орчуулгыг  сонгодог  болсон гэж судлаачид  онцолдог.  Ринчен 20 гаруй орны 70-аад зохиолчийн 240 орчим нэр төрлийн бүтээлийг орос, англи, франц, польш, чех, мажар зэрэг хэлнээс орчуулж байжээ. Харамсалтай түүний орчуулсан Ж.Лондоны “Нууцын эзэн”, Жюль Верний “Газрын холд аялсан нь”, Жон Ридийн Ертөнцийг дэнсэлгэн хөдөлгөсөн арван хоног”,  А.С.Пушкиний “Авсчин”, В.Шекспирийн “Отелло”,  “Макбет”  зэрэг сонгодогуудыг хэвлэх эрхийг тухайн үед нь өгөөгүй. Орчуулсан эхийг нь  ч ор сураггүй алга болгож байжээ. Хэрвээ ингэж хориогүй бол Ринчений Пушкин, Шекспир монгол уншигчдын сэтгэлийн утсыг хэрхэн хөндөх байсан бол.... Яагаад ч юм харамслын өнгөтэй ийм олон асуултыг түүний намтрыг судалж, ойр дотныхонтой нь ярилцаж байхдаа өөртөө  тавьсан.
Тэр “Өөрийн бичсэн зүйлээ өөр хэлээр бодоод үзэхэд засмаар санагддаг. Өөрөөр хэлээр харахад тодотгогч шилээр харсантай адил байдаг” хэмээн хэлдэг байж. Хэлийг өөрийн болгож төгс эзэмшиж чадсаныг   батлахаар үгийг шавь нар нь  багшийгаа дурсахдаа хэлэх дуртай. Монголын орчин үеийн утга зохиолыг үндэслэгч Д.Нацагдоржтой А.С.Пушкины ганц нэг шүлэг, туужийг орчуулан ноороглож эхтэй нь тулган, санал бодлоо солилцож явсан жаахан залуу Монголын нэртэй дуун хөрвүүлэгч, орчуулгын  шүүмжлэгч болж чадсан билээ. Тэр орчуулагчаас гадна Монголын нэртэй зохиолчдын нэг. Монголын уран зохиолчдын анхны бүлгэмийн гишүүнээр элсч байсан энэ эрхэм хүний “Цогт тайж”, “Ану хатан”, “Заан Залуудай” зэрэг түүхэн бүтээлүүд нь Монголын уран зохиолын шилдэг бүтээлийн тоонд багтдаг юм. 

Хэн ч эзлэхээргүй орчлыг бүтээсэн ухаантан

  Монголын их эрдэмтэн 77 насандаа таалал төгссөн. Насандаа баймгүй ихийг хийсэн түүнийг бие барахад гашуудлын мэдээ тавих сонин олдохгүй байж. Түүний шавь Ц.Шагдарсүрэн ”Багшийг нас барсны дараа  “Утга зохиол урлаг” сонинд хэл ам болж байж гашуудлын мэдээ тавиулсан юм. Тэр мэдээг одоо эргээд бодож байхад дээд сургууль төгсөөгүй, .... цагаач маягаар Монголд ирсэн... гэх зэрэг ойлголт авахаар байдаг. Үүнийг тэр үед нэг бус хүн нууцхан ярьдаг байсан шүү” хэмээн дурсчээ.  Эх орных нь сонин хэвлэл их эрдэмтнийхээ таалал төгссөн  гашуудлын мэдээг ийм өнгөтэй нийтэлж байхад АНУ-ын нэгэн хэвлэлд “Монголын Солженицын нас барлаа” хэмээн гашуудан мэдээлж, Английн монголч эрдэмтэн Ч.Бауден “Ринчен бэрх хатуу цагт аж төрсөн. Түүний бүхий л амьдрал баатарлаг үйлс байсан юм. Ардынхаа соёл, уламжлалд сэтгэл зүрхнээсээ хайртай, дахиад хэзээ ч төрөхөөргүй эрдэм, чадал нь хэтийдсэн хүн. Ийм хүн байсан нь өдгөөгийн монголчуудын хувьд эрхэм аз түшсэн хэрэг. Бид түүнд асар их өртэй үлдсэн улс шүү дээ” хэмээн гуниглан дурсаж байлаа.  Польшийн монголч эрдэмтэн С.Шинкевич “Тэр хаана ч явсан Монголын соёлын элч болж байдагсан. Түүний гойд сайхан  чанар нь Ж.Неругийн анд нөхөр болгосон юм. Энэтхэгийн төдийгүй бусад улс орны зүйл зүйлийн соёлын хөрсөнд соёолон ургасан сод хүмүүсийн оюун ухааныг үнэлж чаддаг байсан энэ их хүн Монголын Ринченг хүндэтгэдэг байсан. Профессор уулзаж учрах бүрийд ухаалаг мэргэн зөвлөгөө, марган сэнхрүүлэх чадвараараа аргагүй бишрүүлж, хэнд ч ялагдашгүй, хэзээ ч үхэшгүй юм шиг сэтгэгдэл төрүүлдэг байлаа. Польшийн их анд, сод хүмүүн нас нөгчжээ”  хэмээн гашуудаж байж. Бүр хожим 1990 онд Польшийн Алтай судлаач Э.Трыярски “...Тал талын гүнзгий мэдлэгтэй, нөр хичээнгүй зүтгэлтэн, эрдэмтэн Ринченг наснаас нөгчихөд нь дэлхийн шинжлэх ухаан гүнээ эмгэнэн гашуудсан. 1977 онд онгойн үлдсэн түүний суудал өнөөдөр ч эзэнгүй хэвээр байна” гэсэн нь бий.   Ринчен гэдэг эрдэмтэнтэй байсандаа Монгол азтай, хүн төрөлхтний анхны иргэншил болох нүүдэлчдийн соёлыг  цагийн өнгөнд хувиргалгүй түгээж чадсан ийм ухаантантайдаа  дэлхий азтай, тэр их хүнийг амьдад нь үнэлээгүй цагийн өнгө гунигтай. Орон зайг нь хэн ч эзэлж чадахааргүй орчлыг бүтээж чадсан ухаантан энэ дэлхийд хэд билээ. Талын Монголын үе үеийн их ухаантнуудын үргэлжлэл болсон их эрдэмтнийхээ өлмийд мөргөм үү.

Posted by Mongolica

 

Ринчен гуайг дурсахуй

 эх сурвалж: http://dashdoorov.com/memoirs/aboutother/renchin/

 

Ринчен гуайг дурсахуй

Миний шинэ танил хууч яриагий минь төдий л сонирхох царайгүй байлаа. Гэвч би цээжинд бөөгнөрсөн харуусал эмгэнэлээ хэн нэгэнтэй хуваалцах сан гэдэг сэтгэлээ барьж чадахгүй байлаа. Шинэ танил маань эрчим хүчний мэргэжилтэн, эрчим хүч цахилгаан техникийн талаар мэдлэг боловсрол дориун, бас уран зохиолын багагүй хорхойтон авай. Гэвч миний яриаг үл ойшоох байдалтай байх нь лав цаг үеийн суртал нэвтрүүлэгт автан ямар нэг “хэл амнаас” хөндий явах гэсэн хүний нэгэн болчихсон мэт бодогдож байлаа. Бид хоёр гүнгэр гангар яриагаа үл таслан өндөр өндөр нарс модон дундуур алхална.

Гуравдугаар сарын наймны баярын өдөр бямба, ням гаригтай угсран таарсан тул агаар салхинд хоёр нэг хоног боловч хотоос гарч амрахаар Дугана хадны амралт руу мордохоор завдан байтал нэгэн таагүй мэдээ хүрч ирэв. Ринчен гуай мөнх бусыг үзүүлсэн тухай МЗЭ-ийн хорооны орлогч дарга Д.Наваансүрэн утасдан талийгаачийг оршуулах ёслолт зохиолч С.Дашдэндэв, Б.Бааст нарын хамт оролцож Зохиолчдын хорооны нэрийн өмнөөс цэцгийн эрхи өргөх болсныг мэдэгдэв. Тэгэхдээ талийгаачийн оршуулгыг нэг их сүр шуугиан болохын хэрэггүй гэж “дээрээс” анхааруулсан хийгээд тоотой хүмүүс оролцуулах тухай мэдэгдсэн гэж ярив. Талийгаачийн оршуулга дөрөв хоногийн дараа болох ажээ. Би баахан дүнсгэрхэн амралтын зүг хөдлөв. Юүн түрүүнд буурал эрдэмтнийг өөд болсонд харуусан гуньж байлаа. Түүн дээр яагаад “дээрээс” их сүр шуугиан болохын хэрэггүй гэж анхаарууллаа вэ гэж гайхаж байлаа.

Уг нь би тэртээ говийн нэгэн сумын бага сургуульд байхдаа, хот хүрээ рүү аян жин, алба амиар одсон хүмүүсийн амнаас Улаанбаатар хотноо Түвдэндорж гэдэг нэг бяртан, Цогзолмаа гэдэг нэг хөөрхөн хүүхэн, Бямбын Ринчен гэдэг нэг эрдэмтэн байдаг тухай аль олон дуулсан гэх вэ? Түүгээр үл барам зарим нь Б.Ринчен тэнд явахдаа тэгж хэлж гэнэ, тэр даргыг үгээрээ ингэж мад суулгасан гэнэ гэж хууч хөөрөхийг нь дуулж үеийн нөхөддөө дам хөөр цөглөн ярьж ч явсан сан. Улмаар анги дэвших бүр буюу дунд сургуульд сурах зуураа мөнөөхөн домгийн эзэн хүнийхээ бичсэн зохиол бүтээлийг сэтгүүл, сониноос уншиж, “Үүрийн туяа” зохиолын нь биширч, “Цогт тайж” киноны зохиолыг бичсэн хүн гэж бодох бүр хүндлэн бахархах сэтгэлийн далайд умбасан авай.

1951 оны зул сард ч билүү өвөл Ринчен гуайн барааг анх харж билээ. Тэгэхэд Багшийн сургуульд нэг нутгаас сураар ирсэн бидний хэдэн хүүхэд Улсын нийтийн номын санд ирж ном унших дуртай байв. Нэгэн удаа, бид тийн уншлагын танхимд дор дороо дуртай дургүй номоо дэлгэн сууж байтал, хэн нэг маань гарч явснаа хоёрдугаар давхарт томчуудын ямар нэг хурал болж байгааг мэдээлж ирэв. Тэр томчууд гэдэг үгэндээ, эрдэмтэн мэргэд гэсэн санааг агуулжээ. Бид “томчуудын” барааг харахын хорхойд автан уншлагын танхимаа орхин хурлын танхим руу уван цуван оров. Биднийг хэн нь ч ад үзсэнгүй. Сул суудалд суунгуутаа хуралдагсдыг ажвал дандаа л хотын том тот сэхээтнүүд бололтой. Манай сургуулийн хэл зохиолын хоёр нэг багшаас гадна хотын дунд сургуулийн хэл уран зохиолын зүс мэдэх багш нар ч сууж хааргдана. Биднийг ороход хурлын илтгэл хийж байсан юм уу, эсвэл хүмүүс илтгэлтэй холбогдуулан үг хэлж ч байсан юм уу бүү мэд, осолгүй л нэг хүн индэрт гарчихаад үогсож байдаг. Лавтайяа тэдний яриаг сонсохул хэл шинжилгээний л талаар яриад байх шиг санагдав. Яг тэр үед Сталины “Хэлний шинжлэлд марксизмын холбогдох нь” зохиол гарчихаад байсан юм. Тэр үг хэлж байгаа хүмүүс, голцуу л сайхь зохиолыг дурьдан нэг хүний зохиолыг голон муучлан их багшийн мэргэн зөв заалтын тухай онцлон яриад байсан юм даг. Монгол дээлнийхээ энгэрт одон медалийн хошоод эгнэ этууз зүүсэн цайвар царайтай хижээл хүн зандрангуй баахан зүйл ярьснаа хурлын тэргүүлэгчдийн ойр урд эгнээнд суусан хүн рүү хуруугаа чичлэн:

-Энэ Ринчен хөөрхий, хэл бол ангийн чанартай гэж ярьж өнөө зохиол шүү юмдаа бичсэн ю шүү..  Түүнээс өөр авах юм байхгүй гэж маягийн үг чих дэлсэж миний сэтгэлийг хөдөлгөж орхив. Би “Ринчен гуай энд байгаа юмсанж. Аль нь юм бэ? Царайгий нь нэг сайн харж авъя” гэж зүрхэндээ дуу алдан бодох нь тэр. Эл бодолдоо хөтлөгдөн суудал дээрээ өндөлзөн хүмүүсийн тав тухыг алдагдуулсан ч байж мэднэ. Хожим мэдвэл, тэр үг хэлж байсан монгол дээлтэй хүн маань Я.Цэвэл авгай байсан юм билээ. Бас нэг шанаа, эрүү бузгай том өндөр хүн үг хэлсэн нь О.Намнандорж гуай байж. Өөр хэн гэдэг ухаантан мэргэд байсан юм бэ, бүү мэд. Харин хурлын завсарлагаанаар, өнөө царай зүсий нь харах гэсэн хүнээ олох гэж зүтгэнэ. Гэтэл бага сага буурал орж байгаа соёо сахалтай, өтгөн үстэй цайвар царайтай хүн Намнандорж гуайтай үг хэлэлцэн зогсоно. Ажвал тууш судалтай саарал костюм өмсөж, пиджакныхаа зүүн энгэрт бидний ер үзээгүй улаан ногоон паалан бүхий тууз, мөнгөн өлзий дэвсгэртэй хэн нэг хүний дүр бүхий тэмдэг зүүсэн нь содхон нүднээ тусав. Тэрвээр иштэй тамхи асаан, утаагий нь баруун жавжаараа, сахлаа нэвт урт уртаар нь үлээн ногоолин нүдээ нэг том болгон, нэг анивхийлгэн үг хөөрч байлаа. Том хүний ярианд саад болох нь бүү мэл, үгий нь чагнах ёсон байх биш. Дэмий л хөндийхөн шиг зогсон бид хэд “Ринчен Бямбаев” гэж шивнэлдэн байж билээ.

Би анх Ринчен гуайн барааг тэгж харж билээ. Хожим мэдэхүл, тэр хурал Ринчен гуайн Монгол хэлний зүй номын тухай шинжлэх ухааны хүрээлэнгийнхэн хотын их дээд сургууль, техникум, дунд сургуулийн хэлний багш нар хэлэлцэн шүүж тунгааж байсан юм даг уу. Тэр хурлын тухай тийм нэг мэдээ сонинд гарсан байсан шиг санагдах юм. Хүүхэд байж дээ. Түүнээс хойш төдий л удаагүй байтал Д.Сэнгээ гуайн “Далан настанд даруулга хэрэгтэй” гэсэн шүлэглэсэн шүүмж гараад ирэх нь тэр. Нэгэн үе их багагүй л тэр шүүмжлэл-шүлгийг хөөрөлдөн Ринчен гуайг өөлөх муулах үг ам дамжих болсогнд хүүхэд зүрх маань хичнээн эмзэглэн байсныг бүү мэд. Буурал Ринчен （өөрөө тэгж бичих дуртай байсан）-гийн сайхан найруулал, тэмдэглэл, яруухан орчуулга нийтлэгдсээр л байлаа. “Үүрийн туяа” романы гутгаар дэвтэр ч хэвлэгдэж, “Нууцыг задруулсан захидал”, Өвгөн хувьтын өвлийн шөнө ярьсан үлгэр, Шүхэрч Буниа өгүүллэгүүд гарч тэр бүхэн надад баяслыг төрүүлж байлаа. “Далан настны” нэр дарагдсангүй, будаг сайтыг зүлгэх бүр өнгө ордогийн үлгэр болон байв. Монголын зохиолчдын хоёрдугаар их хуралд орчуулгын уран зохиолын талаар илтгэл тавихыг нь ч чагнаж суулаа.

Би Ринчен гуайн ойр байж, хамт алба ажил хашиж аян замд дөрөө нийлэн явж байсан хүмүүс, ойр дотнын нөхдийн нь дэргэд юүхэн билээ. Гэхдээ нутгийн уул шиг буурал эрдэмтдийг хүндэтгэх бахархах нь миний өөрийн хувь гэж сэтгэлдээ бат санасаар явдаг нэгэн бөгөөд уулзаж учирч явсан шар өдрүүдийн бага боловч гэгээн дурсамж бишгүй байдаг.

1954 оны намар би Зохиолчдын хороонд ажиллах болж ахмад, нэртэй зохиолчидтой танилцаж, хотод байгаа найз нөхөдтэй ойртох завшаан тохиолдов. Тэр үед юмдаг. Нэгэн өдөр “Утга зохиол” сонины ажилтан өвгөөдэй Ц.Дамдинсүрэн гуай боодлын бор цаасаар ороосон баахан сонин ширээнээсээ гарган ирж, “Наана чинь чамд холбогдолтой юм байгаа сайн үз!Цаашид чамд сургаж болно” хэмээн өгөв. Үзэхүл “Утга зохиол” сонины нилээд хэдэн дугаар аж. Ажвал хэн нэг хүн сонинд гарсан мэдээ сэлт, өгүүлэл, шүлэг найргаас аваад өгүүллэг, найруулал бүхнийг нягтлан уншсан бололтой. Өгүүлбэр зүй, үг найрууллыг нягтлан зарим хэл хэллэг, дүр дүрслэлийг хүртэл тунгаан учир ёсыг тайлан захын нь цагаан зайд татлан бичсэн байлаа. Тэр бүгдийг үзэж байтал миний нэг муу өгүүллэг хэвлэгдсэн сонин гараад ирэв. Өөрийнхөө юмыг болохоор бүүр ч өлөн нүд тавин ажиглав. Аанай л өнөө хүн нягтлан үзсэн нь ил% бас л хэл хэллэг, найруулга зүй сэлтийг анзааран зөрүү бурууг нь учирлан зурж сонины захын зайд бөөн цохолт тэмдэглэл хийжээ. Үзтэл бодож болгоогууштай үнэн зөвийг бичсэн байна. Тэгээд бусад сониныг ч ажиглав. Эцэст нь өвгөөдэйгээс “Хэн ингэж нягт нямбай уншдаг байнаа?” гэвэл “Ринчен…Манай сонины зөвлөлийн гишүүн хүн шүү дээ. Тэгээд шинэ дугаар бүрийг хүргэн өгмөгц уншиж үзсэнээ эгүүлэн ирүүлдэг юм. Сонины шуурхай зөвлөлгөөн гэж юм байдаг юм. Түүнд л манай хүн эчнээ оролцож бодол саналаа хэлж байгаа нь энэ дээ.Өөрөө “орос” “Үнэн” сонинд зав зай муутай байдаг болохоор тэр бүр биеэрээ оролцож чаддаггүй юм гэж тайлбарлав. Миний духны хөлс чийхарч байлаа. Нэгэн бодоход буурал зохиолч, миний муу зохиолыг цаг гарган анхаарч уншжээ гэж баярлах сэтгэл төрөвч тэр том хүнд муу муухайгаа ч ганц дэлгэж  дээ гэж… санаа зоох нь түлхүү түрж ирсэнсэн. Жич. Тэр Ринчен гуайн уншсан Утга зохиол сонины дугаарууд нь хаана нэгэн газар хэн нэгэн хүнд хадгалагдаж яваа болбуу гэж боддог юм. Түүнийг олбол дурсгалтай зүйлийн л нэг болно доо гэж санах юм. Түүнээс хойш, Ринчен гуайг зохиолчдын хороогоор үе үе ирэхэд нь хулчагануурхан л байж өнгөрөөдөг байсан. Гэвч зохиолчдын зөвлөлгөөн, хурлын зан дуулгах хэргээр хэдэнтаа гэрийнх нь босгыг алхах завшаан тохиов. Бас сонин сэтгүүлд нь хэвлэлийн хяналтын хувийг хүргэх, авахаар үгийн солиотой болж, Ринчен гуйа ч намайг хэн гэдэг болохыг мэддэг болж билээ. Гэхдээ л, өнөө нэг хэл хэллэг тааруухан юм бичдэг хүү..гэж бодож байгаа болбуу гэж яс хавталзана. Хартал, буурал зохиолч тэгэхэд урам зоригтой ажиллаж байх шиг санагддаг байлаа. Сэнгээ гуай ч Далан настанд даруулга хэрэгтэй гэж бичиж байснаа гэмшин Ринченд гэсэн нөхөрсөг шүлэг бичи, Үүрийн туяа айл бүхэнд туслаа гэсэн мөрий нь бидний хэдэн залуус олзуурхан баярлаж байв.

Гэтэл… Дахиад л хэл ам..Өрнөдийн боловсон зочид буудалд аргал хомоол унгагтаж сууж…Үндсэрхэх үзэлтэн…Цагаан морийг цагаан өвс хатгана. Цагаачийг цагаа хатгана гэх ч шиг. Өөрөө ер тийн хэл аманд өртөнө гэж бодоогүй байж. Өргөн түмнээ л гэсэн сэтгэл өвөрлөж явсан байх. Унгарт хэл шинжилгээний ухааны докторын зэрэг хамгаалан Энэтхэг Хятадаар аялж дорнод европоор явж, Өмнөд этгээдэд зорчсон тэмдэглэл, Өрнө этгээдэд зорчсон тэмдэглэл номуудаа хэвлүүлээд байсан цаг.

Тэгэхэд Москва хотноо суралцаж байсан Ч.Лувсанцэрэн, Ж.Дорлигжав зэрэг бидний хэдэн оюутан өвгөн эртэмднийг өмөөрсөн аяс хүний захидал бичиж билээ. Хариу нь ирсэн юм даг. Тэр захиад манай нөхдийн нэгэнд хадгалагдаж мэднэ. Яг тэр үед Ринчен гуайд зориулсан шүлгээ Б.Явуухулан бичсэн юм даг. Бидний тэр сэтгэл хөдлөл, эмзэглэл, үнэн мөрийг хэлэх хойч өдрийн совин ч байсан юм уу? Ринчен гуайн нэрийг мэддэг хүмүүс улам ч нэмэгдсээр байлаа. Гүнж гэдэг алдартай өгүүллэг бичиж нийтлүүлэв. Түүний Заан залуудай, Их Нүүдэл, Сандо амбан роман уншигчдын гар дээр очиж, түүх соёл угсаатны зүй, хэл шинжлэл, ардын аман зохиол, уран зохиол, бөө мөргөл, шашин шүтлэгийн талаар бичсэн эрдэм шинжилгээ, судлалын зохиол бүтээл нь гарсаар байлаа. Тэгэхд төрдөө нэртэй, түмэндээ алдатны насны ойг дуулиантай тэмдэглэдэг байлаа. Бас л “дээрээс” анхааруулсан юм даг уу. Ринчен гуайн жаран насны ой даруухан болж билээ. Зохиолчдын хорооны дарга, орлогч, зарим нарийн бичгийн дарга, зарим секцийн эрхлэгч, яруу найрагч зохиолч цөөхөн хүн одоогийн Монгол зоог　（тэр үеийн Бээжин）-ийн газарт гэргийнх нь хамт урин идээ хоол барьж, ерөөл дэмбэрэлийн үг хэлэн хундага өргөж бэлэг дурсгалын зүйл гардуулан тэмдэглэж билээ. Тэр даруухан найр дээр зохиолч Л.Ванган хундага өргөхдөө “Жаран насны даваа гэдэг өндөр даваа байна шүү. Хийе бүтээе гэснээ л амжихгүй бол хичнээн ч жил үлдэж байгаа юм, бүү мэд” гэж хэлэхэд нь буурал эрдэмтэн их л талархаж, элдэв хачиргүй ийм үгэнд би дуртай хэмээн нэгэн хундага архиа нэгмөсөн хөндөрч билээ. Ринчен гуай долоо хоногийн дараа биднийг гэртээ урьж билээ. Бидний хэдэн зохиолчдоос гадна ШУА-ийн тэргүүлэгч гишүүн, Хэл зохиолын хүрээлэнгийн ажилтан, ойр дотнын нөхөд шавь нар нь ирсэн байлаа. Амттан идээ, зоог өрсөн ширээн дунд хонины хоёр ууц тавьсан нь содон харагдаж байсан юм даг. Түүнийг насны ахаар гэрэл зурагчин Ц.Дагдандорж, нөгөөгий нь албан ажлын ёсоор академийн дэд ерөнхийлөгч Цэрэвээр хөндүүлэн ууцны хишиг тараалгаж байсныг санаж байна. Мэдээж ирсэн гийчид баярын хундага өргөж насны уртыг ерөөн үг хэлж байсан даг. Найр өндөрлөхийн үед Ц.Хасбаатар бид хоёрыг номынхоо өрөөнд дагуулан орж, Германд хэвлэгдсэн нэг нэг номон дээр гарынхаа үсгийг зуран дэмдэг дарах өгөх нь тэр. Би ийм юм болно гэж санаагүй тул амссан аагтай хатуу рашааныг ор сураггүй болтол баярласан юм даг. Одоо ч тэр номыг нь өглөгийн дээд хэмээн хадгалсаар явдаг юм.

Далаад оны үе юмдаг. Зохиолч Б.Нямаа Хэнтий аймгаас хотод шилжин ирээд ч байл уу. С.Эрдэнэ бид гурав уулзаж учирсны баярыг тэмдэглэн ялигүй дөрөө чангалснаа Ринчен гуайнд айлчилахаар бүдүүн зүрх гаргав. Замдаа дэлгүүрээр орж нэгэн лонх хуурай спирт аваад тэднийд очлоо. Өвлийн орой байсан юмсан. Ес ч эхлээд байл уу. Жавар салхи сэнгэнүүлсэн гурван хүн орж очсон байх. Ринчен гуай ер гайхсан янзгүй, ажлынхаа өрөөнд залав.  Бид ч нэг нэгэн сандалд сууж амар мэндийн үг ажил төрлийн тухай ойр зуурын зүйл ярилцав. Тэгснээ өнөө лонх спиртээ гарган тавив. Гэтэл Ринчен гуай төвөгшөөсөн янзгүй босон харайж данхтай буцалсан ус авчирлаа. Тэгээд “Энэ хайрханы чинь би сайн мэддэггүй юм.　Та нар занг нь мэддэгээрээ хэрхэн эд бад хийхээ мэд” гэлээ. Энэ зуур Раднаа гуай ч орж ирсэн шиг санагдана. Лавтай л зэмлэж аяглаагүй юмдаг. Бид өнөө спиртаа өөр нэгэн шилэнд таслан хоёр лонх болгож найруулж аяга аяганд хийж дээжий нь Ринчен гуайд барих юм болов. Гэтэл Ринчен гуай номынхоо тавиур хавиас хуруун чинээ нарийнхан дан мөнгөн хундага гарган ирж, Энэ жүнзэнд хийчих. Наддаа энэ болно гэлээ. Том толгой, бүдүүн зүрх гарган ирсэн бид гурав аяга аягандахаа барсан болоод энэ тэрхнийг асуун энгийн яриа л эг магхан өгүүлэгдэж суулаа. Сүүлдээ гэрийн эзнээс сүрдэх ч шиг болж билээ. Ринчен гуай бичгийн ширээнийхээ ард сүлжмэл хулсан сандал дээр тухалж, лаазтай улаан тамхийг ороон согтуу гурван толгойг сонжих мэт байвч яриа дэлгэн байлаа.

Үргэлжлэл бий.

© С.Дашдооров

1993-1994 он

Гудайж гутраагүй буурал

эх сурвалж: http://www.mongolcc.org/index.php?option=com_content&view=article&id=119:--&catid=15:linguistics

Даваа, 14-12-2009 08:49

Билгүүн номч Бямбын Ринчений мэндэлсний 85 жилийн ойд зориулан одоогоос хориод жилийн өмнө утга зохиол судлаач Ц.Хасбаатар гуайн бичиж асан дурсамжийг та бүхэнд толилуулж байна. Өдгөө энэхүү дурсамжийг бичсэн зохиогч ч бурханы оронд заларчээ.

Мэндэлсний нь 85 жилийн ойд

Хүний ой гэдэг тун хэврэгхэн солонго зэрэглээ мэт сонин үзэгдэл юм. Цагийн эрхээр өнгөсөн явдал сүлжилдэж хутгалдах нь буй. Андуурах, будилах, самуурах нь ч наад захын хэрэг. Ор тас мартагдах нь ч их. Зарим үйл явдал нүдэнд тов тодхон харагдах атлаа зарим нь бүр түүрхэн жирэлзэнэ. Аливаа дуртгалд болгоомжтой хандах хэрэгтэй гэлцдэг нь түмэн зөв. Тиймээс ч дурсамж бичсэн хүн андуу ташаа зүйл орсон байх вий гэж болгоомжлон, уншигч олноос уучлал гуйдаг байх. Би ч гэсэн уншигчдаас уучлал эрэн байж Ринчен гуайн тухай санаанд үлдсэн дурсамжаа товчхон бичье гэж бодлоо.

Ринчен гуайг би 1942 оны зун анх харж билээ. Туул голын хөвөөнд УУ булан хэмээх газар пионерын зуслан байгуулагдаад биднийг амарч байхад нээх ёслол нь болж Маршал Чойбалсан, Цэдэнбал, Янжмаа зэрэг нам засгийн удирдагчид очиж билээ. Тэгэхэд Ринчен гуай бас очсон. “Үнэн” сонинд ажиллаж байсан байх. Туг өргөлцөөд өндөр модон индэр дээрээс овог нэрийг минь асууж тэмдэглэж авсан санагдана.

Москвагийн их сургуулийн сэтгүүлзүйн ангид сурч байхдаа тавин хоёр оны зун би нутагтаа ирж “Үнэн” сонины газар дадлага хийсэн юм. Тэр үед Ринчен гуай, Раднаа гуай хоёр “Үнэн” сонины орос хэлний редакцид ажиллаж байлаа. Тэр хоёр монголоос орос руу орчуулга хийнэ. Ринчен гуайн дэргэд хэд хоног ажилласан минь надад их л аз завшаантай хэрэг болсон. Ажилд минь тусална, зааж зөвлөнө, сонин хачин юм ярина. Тэр үед сонссон, дуулсан зарим зүйл санаанд үлджээ. Нэг хүн Ринчен гуайд дэнлүү гэдэг чинь хятад үг байна. Фонарь гэвэл яасан юм бэ гэж хэлжээ. Ринчен гуай: “арван тавны сар нь агаар тэнгэртээ фонарь даа, арван тавтай Шожу нь аав ээждээ фонарь даа” гэж дуулах болж байна уу?” гэж хариулжээ.

“Семейственность” гэдэг үг ямар утгатай вэ? гэж нэг хүнийг асуухад “толгой хагарсан ч малгайдаа тохой хугарсан ч ханцуйндаа “ гэсэн нэг утга байж болох юм биш үү гэж хариулсан байдаг. Намайг хэвлэх үйлдвэрт ажиллаж байхад ахмад нөхөд Ринчен гуайн тухай их хуучилдаг сан. Дөчин хэдэн онд Ринчен гуай хэвлэх үйлдвэрийг шүүмжлээд “зуун ямаанд жаран ухна” гэдэг шог найруулал “Үнэн” сонинд бичжээ. Их олон даргатай байсан учир тийнхүү бичжээ. Тэгсэн чинь удалгүй өөрийг нь хэвлэх үйлдвэрийн даргаар тавьчихжээ. Тэгэхэд нь хэвлэх үйлдвэрийнхэн жаран ухны оронд ганц том ухна ирлээ гэж наргиа болгон ярилцаж байсан гэдэг.

Дайны үед хууль ч чанга байж Ринчен гуай ажлын цагийг өөрөө бүртгэдэг, ажил таслагчдыг шийтгэдэг, хөөдөг шүүхэд шилжүүлдэг ширүүн дарга байсан гэж ярилцдаг сан. Намайг улсын хэвлэлд ажиллаж байхад Ринчен гуай хааяа мөнгө цохиулахаар орж ирнэ. Сонин юм ярина, тамхи татна. Тамхи татангууд “можно подстрелить” гээд миний тамхинаас татна. Тамхи л бол тамхи. Голно шилнэ гэж байхгүй. Бөө мөргөлийн тухай, алмасны тухай тун сонин юм ярьдаг сан. Ринчен гуай бол ном сонин орчуулж сурахад минь зааж зөвлөж бас урам хайрлаж байсан номын багш, ачтан түшигтэй хүн байсан юм. Зохиолчдын 2-р их хуралд тавьсан илтгэлдээ Ч.Чимэд бид хоёрын тухай баярламаар сайхан үг хэлж байж билээ.

Ринчен гуай хүнийг дээр доор хөгшин залуу, эрдэмтэй эрдэмгүй гэж ялгадаггүй, хэнтэй ч гэсэн ярих, маргах дуртай байсан билээ. Хүн бүхнийг, өөрөөсөө олон дүү хүнийг ч “та” гэж хүндэтгэнэ. Юм асуухад уриалгахан хариулж өгнө. Ихэрхэж ундууцах, дургүйлхэж байхыг нь би үзээгүй. Орчуулагчид бид байн байн утасдаж орчуулж дийлэхгүй үг өгүүлбэрээ залхтал нь асууж мөн ч их цагийг нь үрсэн дээ.

Бидний хэдийд ч гэсэн утасдаж байдаг найдвартай үйлчилгээтэй “лавлах товчоо” байж билээ. “Шагающий экскаватор” гэдэг үг анх нэвтэрч байх үед бид Ринчен гуайг “большая шагающая энциклопедия” гэж хоорондоо ярилцдаг байсан. Үнэхээр ч олон талын мэдлэгтэй хүн байсан. Улс төр, гүн ухаан, түүх, түмэн бодис, уран зохиол, шашин, техникийн салбарын ямар ч үг асуусан орчуулан хэлж өгөхийг л хичээнэ. Заримдаа “та утасаа тавилгүй жаахан хүлээгээрэй” гэнэ. Тэгээд өрнө дорны олон хэлний толь үзээд энэ үгийг чинь ингэж орчуулбал дүйх болов уу гэж хэлнэ.

Тавин хэдэн онд Чехийн сэтгүүлч Ян Яну (Би түүнд үйлчилж байсан юм) монголч эрдэмтэн Поуха хоёрыг нутаг буцахад “Алтай” зочид буудалд дайллага хийж билээ. Тэр дайллага дээр Ринчен гуай: “Миний багш академич Владимирцов малчин ардын утаатай бор гэрт хонож үзээгүй хүн жинхэнэ монголч эрдэмтэн болж чадахгүй гэж хэлдэг сэн. Эрдэмтэн Поуха надтай хамт монгол орноор олон мянган километр аялж малчин ардын маань гэрт хонож ном судар, ахуй байдалтай нь танилцлаа...” гэж хэлж байсныг санаж байна. Поуха Ринчен гуай шиг аяархан нам дуутай, шогч маягийн нүдэнд дулаахан өвгөн байжээ. Налайхын уурхай үзэхээр Ян яну бид хоёртой хамт явсан юм. Тэнд Поуха гуай монголоор ер ярьдаггүй байснаа “би монгол морь хармаар байна” гэж надад монголоор хэлж билээ. Ринчен гуай хэлж өгсөн байх.

Жаран хэдэн онд Ринчен гуай барууны оронд явах замдаа Москвад буухад нь онгоцны буудалд очиж уузлаа. Ринчен гуай хүрэн дээл өмсч мөнгөн товруутай суран бүс бүсэлжээ. Ачаагаа авах болсон чинь чемоданых нь цоож эвдэрчихсэн байлаа. Онгоцны буудлын үйлчлэгч нарт “онгоцонд өгөхөд бүтэн л байсан юм даа” гэж гомдол нэхээд салдаггүй. Буурал урт үс, гоё сахалтай хачин хувцастай унждаг өмдтэй дорно зүгийн сүрлэг өвгөн оросоор дуржигнатал ярьж байхыг ойр тойрны зорчигчид их л сонирхон харж байлаа. Нэг хүн “энэ өвгөн лав галзуу хүрсэн байх” гэж хэлж байж билээ.

Ринчен гуайтай дайллага цайллага дээр олон удаа тааралдсан. Жаран насны ойгоор гэрт нь очсон. Хөлчүүртлээ ууж байхыг нь ер үзээгүй. Тавиад оны эхээр Д. Сэнгээ “даруулга хэрэгтэй “ шүлэгтээ “ёс дэглэмгүй , онгиргон сагсуу , танхайрч явдаг, өмхөрсөн феодализмын лаг шавраас өрөөсөн хөлөө сугалж чадаагүй” гэх зэргээр Ринчен гуайг дайрч доромжилсон. Арай хожуу нэг хурал дээр “Ринчен бол национализмын шар аалз мөн”... “шүлсэндээ залуучуудыг орооцолдуулж байна...” гэж нэг эрдэмтэн шүүмжилсэн гэсэн .(тэр залуучуудын дотор миний нэр ч орж байсан сурагтай ).

Тавиад оны сүүлчээр Ринчен гуайн эсрэг айхтар компани өрнөлөө. “Үнэн” сонинд “Бидний эгнээнд хөрөнгөтний үзэлтэнд байр байхгүй”, “Үндэсний явцуу үзлийн элдвийн илрэлтэй шийдвэртэй тэмцье. “(Зохиолч Ж.Пүрэв, Ш.Нацагдорж нарын зэрэг 5 хүн), “Хөдөлмөр” сонинд “Бид аргадахгүй” гэсэн нэртэй өгүүллүүд нийтлэгдлээ. “Үнэн” сонинд Ринчен уулаасаа жижиг хөрөнгөтний үндэсний явцуу үзэлтэй, хувьсгалын үзэл хүмүүжлийг шингээж аваагүй хүн гэж бичсэн байлаа. “Хөрөнгөтний онгиргон сагсуу дээрэнгүй зан авираа татвал таарна, тийм этгээд бидэнд хэрэггүй, үзэл санаагаа засвал зол, эс засвал бид аргадахгүй” гэж “Хөдөлмөр” сонинд бичиж байлаа. “Бид аргадахгүй” гэсэн тэр өгүүлэлд бас Б.Ринченгийн номыг редакторлаж гаргасан Ц.Хасбаатар, Д.Тарваа, М.Дарамванчиг нарыг “хөдөлмөрчин түмний социалист ухамсрыг хордуулах” хор найруулж байсан… гэсэн үг бий. Одоо уншихад гучин хэдэн оны улс төрийн хэрэгтний ялын төлөвлөгөө шиг л санагдаж байна. Сэтгэлд жавар хургам үг мөн ч олон дуулсан даа.

Тэр үед иймэрхүү юм бичиж, бичүүлж, хянаж, баталж хэвлүүлж байсан хүмүүс одоо шал ондоо болчихсон зарим нь Б.Ринчений уран бүтээлийн тухай томхон хөрөг бичиж байна. Б.Ринчен бол Монголын соёлд үнэнхүү хайртай, ихийг мэддэг зохиолч байсан гэж бичжээ. Үүнийг би “баг зүүж өөрчлөн байгуулалтын төлөө тэмцэгчийн дүрд жүжиглэж байна” гэж үзэхгүй. Өөрчлөн байгуулалтыг өөрөөсөө эхэлж байна л гэж үзнэ. Буруу гэсэн юм зөв болдог. Хараалгасан хүн ерөөлгөх учир ч бий. Ерөөлгөсөн хүн хараалгах ч учир бий. Жамтай юм жамаараа л явж байна. Ринчен гуайд шүүмжлүүлж байсан зохиолч, шүүмжлэгч, судлаач, орчуулагчид тэр үед хариугаа авахаар мөн ч их “онгодтой” хөдөлцгөөсөн дөө. Үг хэлэх хариутай. өөд гарах уруутай гэдэг Моцарт (авьяастай), Сальери (авьяасгүй) зөрчилдөөн ямагт байсан, хойшид ч үргэлжилсээр байх болно.

Монголч эрдэмтдийн анхдугаар их хуралд (1959) Ринчен гуайн зөвлөснөөр илтгэл тавих юм боллоо. Тэр үед би улсын хэвлэлийн газрын ерөнхий редактораар ажиллаж байлаа. Эрдэм шинжилгээний ажил огт хийж үзээгүй, уран зохиол сонирхохоос цаашгүй нэгэн байлаа. “Уран зохиолын төрөл зүйл” гэсэн нэг өгүүлэл бичсэн чинь Ринчен гуай үзээд болмоор байна гэсэн юм. Гэтэл нэг өдөр хуралд бэлтгэх комисын дарга утасдаад “Илтгэл чинь шаардлага хангаагүй байна” гэж хэллээ. Би эрдэм шинжилгээний ажлаас хол хөндий байсан болохоор нэг их юм бодсон ч үгүй. Харин хожим нь санахад тэр үед Ринчен гуайн эсрэг компани өрнөж “хань хамсаатны” нь гадуурхаж байсан явдал нөлөөлсөн ч байж магадгүй. Тэр илтгэл бүтэлгүй болсон ч гэсэн уран зохиолын судлалаар оролдох анхны минь алхам болсон юм. Хэрэв эсэргүүцэлтэй тулгараагүй бол уран зохиол судлах сонирхол минь өрнөлгүй тэр илтгэлээр төгсгөл болох ч байсан юм билүү.

Жаран хэдэн онд Монголын тухай тусгай дугаар гаргахаар Францаас гурван сэтгүүлч ирэхэд би бараа болж явсан юм. Тэд Ринчен гуайтай уулзаж билээ. Хэд хоногийн дараа Ринчен гуай нэг бичиг надад өгөөд “тэр сэтгүүлчдэд дамжуулна уу. Нутагтаа очоод Монголын тухай элдвийн муу юм бичих вий гэж бодоод битүү анхааруулах санаатай монгол ардын нэг үлгэрийг францаар бичлээ. Санаа авах байх “ гэж хэлж билээ. Удалгүй Францаас Монголд зориулсан дугаараа ирүүллээ. Ринчен гуайтай ярьсан ярилцлагыг зурагтай нь (тал талаас нь авсан арваад зураг) тэр дугаартаа нийтэлсэн байсан. Уг сэтгүүлийг бидэнд олон хувь ирүүлсэн. Гэвч (тэр үед Ринчен гуай хавчигдаж дарагдаж байснаас ч болсон юм уу) тараахыг зөвшөөрөөгүй.

Жаран хэдэн онд Ринчен гуайн ном зохиолыг хэлэлцэх хурал Улсын номын сангийн 306 дугаар танхимд болсныг санаж байна.Ринчен гуай өөрөө ирээгүй. Мөн ч ширүүн шүүмжилцгээсэн дээ. Нэг хүн номыг нь редакторлаж гаргасан хүмүүсийг (тэдний дотор миний нэр орсон) шүүхэд шилжүүлж, Ринчений номнуудыг хураахыг шаардаж байсан. Тэр хурлын санал шүүмжлэлийг тэмдэглэж авсан эсэхийг би мэдэхгүй. Жаран хэдэн онд МАХН-ын Төв Хорооны Улс төрийн товчоо Их тэнгэрийн аманд зохиолчдыг хүлээн авч уулзахад Цэдэнбал дарга Ринчен гуай руу хуруугаараа заагаад “энэ Ринчен намайг толгойгоороо биш” гэснээ ар доогуураа заасхийгээд “үүгээрээ боддог гэж хэлсэн” гэж ярьж байсан нь санаанаас гардаггүй юм. ЗХУКН-ын 10-р их хурлын дараа “урин цаг” эхэлсэн үе байсан болоод ч тэр үү, ер нь тэр уулзалт тун илэн далангүй байдалд болсон юм даг.

Ринчен гуай монголчуудын түүхийг чулуун зэвсгийн үеэс аваад 20-р зууны дунд үе хүртэл уран зохиолын аргаар бичиж үлдээх төлөвлөгөөтэй байсан. Түүнээс нилээдийг бичиж хэвлүүлсэн. “Заан залуудай”, “Их нүүдэл”, “Нууцыг задруулсан захиа”, “Гүнж”, “Цогт тайж”, “Сандо амбан”, “Үүрийн туяа”… (Чингисийн тухай роман бичих бодолтой байгаа гэж ярьдаг сан. Бичсэн эсэхийг мэдэхгүй). Тэр үеийн үзэл суртлын амьсгал ч хэцүүхэн байсан даа. Хэл шинжлэл, гүн ухаан, улс төр, уран зохиолын орчуулга, орчуулгын онол, угсаатны зүй, урлагийн түүх, сэтгүүл зүй, нийтлэл, шог найруулал, тэмдэглэл, сурвалжлага… гэх мэтчилэн олон салбарт хүч нь тарамддаг байсан болохоор төлөвлөсөн зарим зүйлээ тухайлбал Чингисийн тухай зохиолоо бичиж амжаагүй ч байж болно.

Ринчен гуай гарынхаа сарвууны дээрх том сорвийг үзүүлээд “шоронд гавлуулж тамлуулж байсны үлдэгдэл” гэж хэлдэг сэн. “Мөрдөнд байцаагдаж байхад минь Качиков гэгч сургагч орж ирээд намайг байцааж байсан хүнд танай аавыг хэргээ хүлээсэн гэж хэлж байсан” гэж Ринчен гуай миний ахад ярьсан байна билээ. Миний аав намын сургуулийн багш Цэвэгжав 1937 онд баривчлагдаад мөрдөнд байхад нь Ринчен гуай бас тэнд хоригдож байжээ. Миний аав амь эрсдэж жараад онд цагаадсан, саявтар намын гишүүний нь сэргээсэн.

Нэгдүгээр арван жилийн дунд сургуулийн таван жилийн ойн хурал дээр Ринчен гуай хорин хэдэн онд тус сургуулийн захирлаар томилогдож ирээд миний ааваас ажлаа хүлээж авсан гэж ярьж байсан. Хэл зохиолын хүрээлэнгийн зэрэг цол олгох эрдмийн зөвлөлийн нэг хурал дээр Ринчен гуай “Зэрэг горилогчийн бүтээлийг хөнгөн хуудам, ёс төдий хэлэлцэж байна. Дараа нь болох дайллага цайллагыг л бодохоос биш уг ажлын чанарыг буурь суурьтай шүүмжлэн хэлэлцэхгүй байна” гэсэн утгатай үг хэлж байсныг санаж байна. Намайг гэрээр нь нэг ороход Ринчен гуай “Хятад хэл үзэж байна. Энэ таван жилд Мао Зе дуны зохиолоос унших санаатай гэж ярьж билээ. Бичгийн ширээн дээр нь яаж хэрэгтэй юм гэмээр эмх замбараагүй ном судар, бичиг цаас, бас латин, орос үсэгтэй бичгийн хоёр машин байдаг сан.

Ринчен гуайн тухай яриа хот хөдөөгүй түгж домог болжээ. Уржнан Завхан аймагт очиход минь тэндэхийн багш нар надад ингэж ярилаа. Ринчен гуай Чехийн эрдэмтэн Поухатай хамт тавиад оны сүүлчээр Завханд очжээ. Улиастай орох замын хажуугаар цохио хадан дээр олон хүний овог нэр, он сарыг цагаан будгаар бичсэн байхыг хараад Ринчен гуай: “Ээ харла! энд яасан олон хүн оршуулаа вэ?” гээд малгайгаа авч мэхийн ёсолсон гэнэ. Үүнийг дуулангуут сургуулийн багш сурагчид субботник хийж хадны бичээсийг арилгах гэж бөөн ажил болжээ. Бас Тосонцэнгэлд очиход нь сумын төв хог новшиндоо дарагдчихсан, энд тэндгүй овоолоостой яс харагджээ. Тэгээд Ринчен гуай Тосонцэнгэл чинь Ясанцэнгэл болчихсон байх шив” гэж хэлжээ. Сумын төвийнхөн сандарч маргааш нь бас субботник хийсэн хийж хогоо цэвэрлсэн юм гэдэг.

Ринчен гуай гэртээ юмаа бичиж суухад нь утас хангинаад, авахаар нь “Хаанах вэ? Хэн бэ? Хэдэн номер вэ?” гэж шалгаагаад амар заяа үзүүлдэггүй байжээ. Тэгээд Ринчен гуай мэргэн арга сүвэгчилжээ. Утсаа авангуут “Хүүр оршуулах газар “ гэдэг байжээ. Тэгэхэд нь цаад хүн нь “Ээ бурхан минь” гээд утсаа дор нь тавьчихдаг болсон гэлцдэг. Ринчен гуай гашуун, цэцэн үгээр ёжлох, шоглохдоо гойд авьяастай хүн байсан. Тэр нь заримдаа хэтэрдэг ч байсан болов уу. Алиа хошин, ёж, шог үгийг ойлгодог ч хүн байдаг, ойлгодоггүй ч хүн байдаг. Тэгэхээр зарим хүн зэвүүрхдэг байсныг буруушаах аргагүй. Их сургуульд багшилж байхдаа Ринчен гуайн нэг оюутан (дарга хүний эхнэр) хичээлээс хоцорч ирэхэд нь “Манз чинь оройтов уу, машин чинь саатав уу, зоог чинь оройтов уу, жолооч чинь хожимдов уу” гэж хэлсэн гэдэг. Тэр үе иймэрхүү үг ямаршуу дуулдах нь ойлгомжтой шүү дээ.

Зарим хүн одоо намайг хэлмэгдэгчийн дүр үзүүлж байна гэж шүүмжилж байна. Ринчен гуайн зохиолоос болж Намын Төв Хорооны Улс төрийн Товчооны тогтоолоор сануулга авч байсан тэр үед “догматикуудыг даган баясагч “гэдгээ огт ухаараагүй байж, ухаарах ч сэхээ байаагүй намаас хөөгдөх вий л гэж айж байсан. Одоо зохиолч, шүүмжлэгчид бие биеэ “дээрэмчин”, “панзчин” гэж элдвээр харааж байна. Ринчен гуайн эсрэг ширүүн компаны үед шүүмжлэлийн пян даах “дархлалтай “ болсон минь одоо харин хэрэг болж байна. “Идсэн эрүү хувхайрч идүүлсэн бут ургадаг” энэ үгийн үнэнийг Ринчен гуайн намтар бэлхнээ харуулж байнам биш үү. Ноднин нэг өвгөн: “Ринчен өөрөө шоронд хэдэн жил тамлуулснаа мартчихаад “Үүрийн туяа” романдаа Чойбалсанг магтсан” гэж надад ярьсан. Тэр нь ч үнэн. Маршал Х.Чойбалсанд ая тал засаагүй бол яах ч байсан юм билээ. Маршал Х.Чойбалсан Ринчен гуайн амийг нь хэлтрүүлсэн нь ч бас үнэн. Айж явбал аминд хэрэгтэй гэдэг л болсон байх. Хүн гэдэг хүн л шүү дээ. Үр хүүхдээ ч бодоо биз.

Хэрэв Ринчен гуайг гучин хэдэн онд цаазаар авсан бол “Цогт тайж”, “Бэр цэцэг”, “Ану хатан” ч байхгүй, Маркс, Энгельс, Мольер, Гоголь, Мицкевич, Фучикийн зохиолын олигтой орчуулга ч байхгүй, хэл шинжлэлийн үнэтэй бүтээлүүд ч байхгүй байх байсан. Ганц хүн ийм их юм хийсэн гэж бодоход тэр үед алагдсан уран бүтээлийн өдий төдий сэхээтнүүдтэй хамт монгол үндэсний суу билгийн ямар их нөөц баялаг газарт булагдаа вэ? Ямар сайхан утга уянгын цэцэгс цомирлогоо нээж амжилгүй эрэлгийн мэсний ирэнд хяргагдан унаа вэ? Харамсавч баршгүй, Монголын үндэсний соёлын олон зуун жил хуримтлагдсан аугаа их цэнэг Б.Ринчен, Ц.Дамдинсүрэн зэрэг бичгийн мэргэдийн оюун билгийг тэжээн тэтгэж, онгодыг нь сэргээж, зоригийг нь хөвчилж байсан билээ. Тиймээс ч тэд нар захиргаадан тушааж, муйхарлан тулгах арга ноёрхож байсан хэцүү үед ч санасан бодсоноосоо няцалгүй, нэр төрөө бодолгүй хүнд суртлын дарамт шахалтыг сөрж чадсан юм. Гэвч цагийн эрхийг дагаж тухайн үеэ зарим үед арга буюу өргөмжлөн магтахаас аргагүй байсан үе тэдэнд бий. Х.Чойбалсангйин ялт хэрэг сөхөгдөн илчлэгдэж байгаа өнөөгийн байр сууринаас бүр ч содон эвгүй харагдаж байгаа тэдний “нүглийг” түүх уучлах байх гэж бодож байна. Тэд нарын ноён нуруу гол чиглэл, шилдэг зохиол нь эцсийн эцэст уран бүтээлийнх нь хувь заяаг тодорхойлох учиртай.

Олон улсын уран зохиолын түүхэнд нэрт зохиолчид цагийн аясаар алдаж осолдож байсан баримт бишгүй бий. А.Пушкин Польшийн ард түмний бослогыг зэмлэн буруушааж, Ф.Достоевский харгис үзэл номлож. М.Горький сталинизмын үеийн хорих лагерийг магтаж байсан удаатай. Далан хэдэн онд би Ринчен гуайтай Сүхбаатарын талбайд дайралдсан. Царай нь их л ядрангуй байсан. Тэгэхэд “Би одоо хөгшин хонины насгүй боллоо... “Намын амьдрал” сэтгүүлд миний удам угсааг элдвээр дайрч гүтгэж бичсэн… би Брежнев, Цэдэнбал хоёрт захидал бичсэн” гэж ярьж билээ. Ринчен гуайн амьд сэрүүн байхад сүүлчийн удаа уулзаж байгаагаа тэр үед би мэдээгүй. Ринчен гуайн өөд болсны дараа Америкийн хэвлэлд “Монголын Солженицын нас барлаа” гэж бичсэн хэмээн дуулдсан.

Оршуулахад нь би Улсын номын сангийн 306 дугаар танхимд очиж салах ёс гүйцэтгэсэн. Тэр үед Ринчен гуайн нэр цээртэй хэвээрээ л байсан. Намын төв хорооны үзэл суртлын хэлтэст ажиллаж байсан болохоороо дарга нар юу гэх бол гэж дотроо эмээж л явлаа. Сүүнд халсан хүн тараг үлээнэ гэгч л болсон. Их найрагч Алигьери Дантегийн “Зорьсон замаараа л яв. Хүн юу л гэвэл гэж байг” гэсэн мэргэн үгийг “Үүрийн туяа” романы төгсгөлд иш татсан байдаг. Энэ үг Ринчен гуайн гол чиг баримтлал байсан. Ринчен гуай зорьсон замаасаа гажилгүй, үзэл бодлоосоо няцалгүй, ерөөлд сагсайлгүй, хараалд гудайлгүй Монголоо гэсээр байгаад насан өөд болсон доо.

Ц.Хасбаатар