ЭХ ХЭЛЭНДЭЭ ЭЗЭН БОЛЪЁ

эх сурвалж: http://www.toonto.mn/index.php?mm=news&task=view&id=153

2010-12-24 01:49:57

Утга зохиол, урлаг 1972.10.06, N41 ЭХ ХЭЛЭНДЭЭ ЭЗЭН БОЛЪЁ Ардын засаг мандаад, ЗХУ-ын хэл бичгийн дээд сургуульд явуулсан анхны 18 оюутны нэг нь болсон миний бие зөвлөлтийн нэрт эрдэмтэн есөн академичаар багшлуулан заалгах хувь заяа олдож, монгол бичиг үсгээ Монгол сайн багш нараар заалгасныхаа дээр эх хэлээ шинжлэх ухааны ёсоор ухааран танихын ховор завшаан тохиолдсон билээ. Үүнд Монгол хэл бичгийн зузаан мэдлэг бүхий хоёр академич багш Владимирцов, Козин нараар заалгаж байхад, эдгээр багш нар минь монгол бичиг зохиолд нэгэн онцлог сонин зүйл бий гэдэгсэн. Юув гэвэл, монгол утга зохиолын уламжлалд үг найруулгыг маш эрхэм болгох нэгэн сонин уламжлал бий. Улс төр, шинжлэх ухаан, түүх судар, ерийн албан бичигт хүртэл үг найруулгыг тун эрхэм болгодог ёс бий. Түүнийг анхааран үз гэж монгол ном судар, албан бичиг тэргүүтэн үгийг сонгон хэрэглэж сул үггүй найруулга сайтай болгодгийг ажин сурч танин мэд гэдэгсэн. Монгол ардын билиг гэдэгт үлгэр, тууль цөм энэ зарчмыг баримталдаг ёс бий гэж Владимирцов академич, Монгол ардын баатарлаг туульсийн зүйлийг үг найруулгын хувьд судлуулж, маш их анхааруулдаг байсан. Тэгээд сургуулиа төгсч Судар бичгийн хүрээлэнд хүрч ирэхэд минь Сүхбаатар жанжны багш Онход Жамъян гуай, тэр үеийн судар бичгийн хүрээлэнгийн эрхэлсэн сайд гэдэг тушаалтай, дэргэд нь монгол бичиг зохиолд сүрхий эрдэмтэй өвгөд байдагсан. Цөмөөрөө залуу оюутан хүрч ирлээ гэж монгол бичгийн хэлний найруулгыг эзэмшиж ав гэж их анхаарал тавьдаг байлаа. Намайг Оросын нэрт сайхан зохиолоос орчуулж, найруулгаа биднээр засуул гэдэгсэн. Тэгээд миний орчуулсан зүйлийг үзээд ингэвэл санаа нь тодорхой болно. Энэ үг уг утганд нь таарахгүй, илүү сул үг байна. Энэ өгүүлбэрийг үзвэл ийм үг байвал зохих юм шиг байна. Цаад их бичигт бодоход ийм санаа гармаар санагдаж байна гэхэд нь эх бичгийг нь үзэхэд нээрээ л тэр үг илүүдсэн буюу дутсан байдагсан. Эх бичгийн үгийг мэдэхгүй байгаад миний найруулгын дутуу дулим газрыг яагаад олоод байна гэж сонирхдог байлаа. Учрыг нь хожим л мэдлээ. Үг найруулгын сайныг нь танин мэдэх гэж тийм тийм нэрт зохиолыг үз гэж надад харамгүй цаг гаргаж албан цагийн нэгэн хэсгийг зориуд миний уншин үзэхэд зориулан гаргаж, монгол хэлний 36-т гэдэг толийн тайлбарыг үзүүлдэгсэн. Тэдгээрийн сонин найруулга зүйн учрыг залхууралгүй, тусгай цаг гаргаж, надад хэлж өгдөг байсан, онолоор Зөвлөлтийн их эрдэмтэн багш нарын заалгасныг туршлага, дадлагын ажлаар давтан боловсруулж, зөвлөлтийн дээд сургуульд онолын мэдлэг олсноор сэтгэн бодсоноо найруулан бичих, мөн сайн зохиолын найруулгыг судлан үзэж задлан шинжлэх ажлаар дадлага олохын ажил хийсэн минь надад орос хэлнээс монгол болгоход их хэрэг болсны дээр зохиолч болоход минь үнэлж баршгүй тус болсныг би энд тэдгээр Зөвлөлт, Монгол багш нарынхаа их ач гавьяаг цухас тэмдэглэхийг хүсэхийн хамтад одоо манай улс хөгжиж, бичигтэн үй түмэн уншигч нартай болсон үеэс манай зохиолч нар, ухаан оюундаа сэтгэн бодсоноо түмэн уншигчийн хүртээл болгоход хэлээ эрхэм болгохыг насан турш оролдох нь үүрэг гэж онцлон тэмдэглэхийг түмэнт хүснэ. Зохиолч хүн одоогийн боловсрол зузаан болсон цагт дан мухар хар авьяасаар болохгүй тэгж болдог цаг ардын боловсрол хөгжсөний улмаас аль хэдийн өнгөрч, хэлнийхээ боловсролыг өдөр алгасалгүй зузаатгах нь зохиолч нэр хүлээсэн бид бүхний эрхэм үүрэг болсныг бүгдээрээ бодох цаг хэдийнээ боллоо. Бидний зохиолыг хүн үздэг суралцдаг, дуурайдаг тул уншигч бичигч олны өмнө бидний хариуцлага өндөр байгаа. Үүнд зохиолын хэлэнд Монгол ардынхаа эх хэлний ёсноос этгээд, барагтайхан орчуулагчийн ташаа орчуулгын булайд автахгүй байхыг хичээх цаг боллоо. Уран зохиолын хэл бол албан бичгийн хэлнээс өөр байх учиртайг зохиол, найруулгаараа үзүүлэх хэрэгтэй боллоо. Монголоороо боддог, Монгол сайхан үг хэлээ хэрэглэж, ардынхаа хэлний зүй ёсыг ард олон уншигч нартаа зориулсан зохиолдоо хэрэглэхийн дээр, үгээр баян эх хэлнийхээ баялгийг хэлнийхээ найруулгын ёсыг даган баримтлах ёстой билээ. Манай зохиолчдын зохиолыг үзэхэд, ардынхаа хэлний нарийн учир утгыг боддоггүй үзэгдэл олон тохиолддогийг дурдалтай. Энд ганц нэгэн жишээ дурдвал, Ч.Чимидийн “Монгол домог” гэдэгт “Тавагны юм” гэсэн үг бий. Хар хэлэнд хазгай хэлдэг юм олон бий. Зохиолч хүн түүнийг баримтлаж, зохиогчийн үгэнд хэрэглэх ёсгүй. Зохиолдоо гардаг баатрын дүр, боловсрол, үзэл санаа зэргийг гаргахад, панзчин хүний амнаас гарах үгэнд панзын үнэр ханхлуулах, хүнд сурталтай хүний байдал гаргахад “хүнд суртлын” шивтэр хангинуулах үг амнаас нь гаргах нь зүйн ёс, зохиолчийн үүрэг. Гэвч, зохиолчийн өөрийн үгэнд тийм этгээд үг хэллэг монгол хэлний зүйгээс гажуу үг байж болохгүй. Дээрх “тавагны юм” гэдэг үг харцуул борцуулын амнаас бишгүй гардаг боловч, -г гэдэг дагавраар бүтсэн үгэнд -ы-ний гэдэг дагавар залгадаг ёс монгол хэлэнд байхгүй нь “аймагны”, “хэрэгний”, “нутагны” гэдэггүйтэй нэгэн адил болно. Боловсрол муутай баатар нь “тавагны юм”, “аймагны дарга”, “засагны газар” ч гэж хэлж болно. Зохиолч нь түүгээрэ зохиолынхоо баатрын дүр, боловсрол зэргийг үзүүлэх нэгэн зүйлийн уран арга. Өөрөө, зохиолчийнхоо үгэнд тэгж хэлж буюу бичиж болох уу гэвэл үл болно. Мөн зохиолд “Чи ч баярын юм АА” гэсэн үг байгаа нь монгол хэлнээ -аа, -ээ, -өө гэдэг хамаатуулах дагавар нь -ын, -гийн, -ы, -ий гэдэг харьяалахын дагавартай салшгүй холбоотой нь Монгол хэлний зүйн ёс. Ардууд маань “Баярынхаа юм” , “Аавынхаа морийг” гэж зөв хэрэглэдэг байхад албан бичгийн алдаатай хэлэнд “Аавын морийгоо”, “Ажлын төлөвлөгөөгөө” гэж буруу хэрэглэдэг албаны болхи үгийн ташаарлыг зохиолч хүн зохиолдоо хүнд сурталт, албаны болхи үгтэй амьтны дүрийг гаргахад хэрэглэхээс биш, бичгийнхээ зохиолд зохиогчийн найруулан өгүүлэх үгэнд хэрэглэж яахин болох билээ. Хүний сайныг танин мэдвэл, өөрийнхөө ардын сайн сайхныг танин мэдэх нүд нээгддэг байна. Би орос хэл сурахдаа есөн наснааасаа бичгийн хэлийг сураад, дунд, дээд сургуульд суралцсан цагаасаа одоо хүртэл орос хэлээр танин мэдэхийн их ертөнцийг үзэн мэдэж, одоо хүртэл орос хэлний нарийнийг судлан ухаарч, орос хэлээр дамжуулан түмэн улсын эрт өдгөөгийн нэрт зохиолыг сэтгэл цэнгэн, ертөнцийн гоо сайхныг үзэх нүд нээгдэн оролдсоор, ачит багш нарын ачаар өөрийнхөө эх хэлний учир ёсыг гадарлан таних болж, бичих зохиохдоо эх хэлнийхээ үлэмжийн баялгийг аль болохоор хэрэглэхийг мэрийдэг болох сүв нээгдлээ. Чингээд, миний ажваас, манай зохиолч нөхөд, орос хэлийг мэдлэг нэмэгдүүлэхийн их сан болгох, орос хэлний нарийн учир ёсыг анхааран таниж, түүний улмаас өөрийнхөө хэлний ёс зүйг мэдэх мэдлэгээ зузаатгах нь чухал болж байна. Орос хэлний мэдэц гүйхэн нь, монголоороо бичихэд нь эргээд муу нөлөө үзүүлдэг юм байна гэж олон орчуулгыг үзэхдээ сэтгэл зовнидгоо хэлүүштэй байна. Ганц жишээ дурдвал, манай авьяаслаг зохиолч Гармаа “Наташа” гэдэг өгүүллэгийнхээ эхэнд “Ээ-х! Наташа, Наташа! Тэр хайрласан нүдээр эхнэрээ ширтэж ингэж хэлээд инээмсэглэв” гэсэн нь, монголоор бичсэн бөгөөд монголоор бодон сэтгэгч түмэн уншигч олондоо Монгол бус бөгөөд болхи орчуулагчийн найруулгаар орчуулан зохиосон энэ өгүүлбэрт үзэхэд, Ээ-х Наташа Наташа гэж чамирхасан нь, монголоороо бодоход “Ээ дээ, Наташа минь, наташа минь” гэсэн юм уу даа гэж бодогдож байна. “Тэр хайрласан нүдээр” эхнэрээ ширтэн ингэж хэлээд инээмсэглэв гэсэн “он” гэдэг орос хэлний заах үгийг махчлан орчуулж “тэр” гэсэн нь монгол өгүүлбэрийн зүйд “тэр” гэдэг үг нь, Наташийн нөхрийг заасан үг биш болж “Тэр хайрласан нүд” гэж нүдийг заан үг болчихсныг анзаарсангүй ажээ. “Хайрласан нүд” гэж юугий нь тэр нүд хайрласан болж байна даа гэж монголоороо бодон уншигч хүний сэтгэл төөрөгдөл төрүүлэх үг болж байна. Бодвол, Ээ дээ Натааш минь, Натааш минь гэж эхнэрээ энхрийлэх нүдээр ширтэн инээмсэглэсэн хүн болохоос, хайрлаж харамссан ч биш бололтой. Үг найруулгын эрхэм нь уншигчийн сэтгэлд зөв сэтгэгдэл төрүүлэхтэй маш холбогдолтойг нарийн бодсонгүй бололтой. Дэлхийн нэрт зохиолчдын зохиолыг үзэхэд энэ мэтэд их анхаарал тавьж, үгээ хэд хэд дахин залхуугүй найруулан засдаг нь “Утгын өвгөн үгийн таяг тулдаг” гэдэг манай өвгөдийн мэргэн үгтэй яг дүйж байгааг зохиолч бид бүгд бодох учиртай. Би өөгүй зохиолч боллоо гэж бодоод ингэж байгаа юм биш. Надад ч бас алдсан оносон зүйл бий. Гэвч, алдсанаа олох гэж үргэлж мэрийж, ачтан багш нарынхаа сургаалийг чадахыг хирээр баримталж, анхны манай зохиолчдын дугуйлангийн нэгэн тэргүүлэгч гишүүн хэмээгдэж байсан цагаас одоо хүртэл монгол хэлээ оролдсоор ирсний хувьд хойч үеийнхээ зэвсэг нэгтэй зохиолч нөхөддөө өөрийнхөө олж мэдсэн, алдаж оносон зүйлээ эргэцүүлэн бодохдоо зохиолынхоо хэлэнд их анхаарал тавьж, баялаг монгол хэлнийхээ уурхайг уудлан, эх хэлэндээ эзэн болохыг хичээн уйдалгүй мэрийн оролдохыг хэлэх хүсэлтэй байна. Этгээд үгийг “этгээд” баатрынхаа аманд оруулахаас биш, зохиолчийн үгэнд оруулахгүй байгаасай гэж хүссэн байна. Манай монгол хэлэнд миний бaрагцаалбаас долоон буман үг бий гэж тоймлон боддог. Түүний нэгэн багаахан хэсэг нь Цэвэлийн “Монгол үгний товч тайлбар толинд” гарсан зүйл бийг хааяа хааяа сөхөн үзэж, зохиолч хүн бүр бичгийнхээ хэлний баялгийг эзэмшээсэй гэж эгээрнэм. Бас, зохиолч хүн, монгол ардынхаа бичгийн зохиолийн аль давшилт сайхан өвийг хэрээрээ судлах нь тун хэрэгтэй тул, Монгол “худам” гэдэг хуучин үсгийн зохиолын нэрт бичгээс улсын номын санд үзэж, үг найруулгыг судлах нь одоо цагийн боловсролын явцаар шаардлагатай зүйл гэж би боддог. Дундад сургуулийн хэлний мэдлэгийн дутууг учраа мэдсэн насандаа өөрөө нөхөн оролдох нь бид бүгдийн үүрэг гэж үүнийг нөхөд зохиолч нарт үсэн буурал болсон миний бие захин хүсэх нэгэн зүйл бийг толилуулсу. Хэлний зүй, үйл үгийн цаг мэтийг нарийн таньж мэдэх нь чухал тул, энэ тухайд жич бичихийг хүснэ.