| |
 Утга зохиол, урлаг 1972.10.06, N41 ЭХ ХЭЛЭНДЭЭ ЭЗЭН БОЛЪЁ Ардын засаг мандаад, ЗХУ-ын хэл бичгийн дээд сургуульд явуулсан анхны 18 оюутны нэг нь болсон миний бие зөвлөлтийн нэрт эрдэмтэн есөн академичаар багшлуулан заалгах хувь заяа олдож, монгол бичиг үсгээ Монгол сайн багш нараар заалгасныхаа дээр эх хэлээ шинжлэх ухааны ёсоор ухааран танихын ховор завшаан тохиолдсон билээ. Үүнд Монгол хэл бичгийн зузаан мэдлэг бүхий хоёр академич багш Владимирцов, Козин нараар заалгаж байхад, эдгээр багш нар минь монгол бичиг зохиолд нэгэн онцлог сонин зүйл бий гэдэгсэн. Юув гэвэл, монгол утга зохиолын уламжлалд үг найруулгыг маш эрхэм болгох нэгэн сонин уламжлал бий. Улс төр, шинжлэх ухаан, түүх судар, ерийн албан бичигт хүртэл үг найруулгыг тун эрхэм болгодог ёс бий. Түүнийг анхааран үз гэж монгол ном судар, албан бичиг тэргүүтэн үгийг сонгон хэрэглэж сул үггүй найруулга сайтай болгодгийг ажин сурч танин мэд гэдэгсэн. Монгол ардын билиг гэдэгт үлгэр, тууль цөм энэ зарчмыг баримталдаг ёс бий гэж Владимирцов академич, Монгол ардын баатарлаг туульсийн зүйлийг үг найруулгын хувьд судлуулж, маш их анхааруулдаг байсан. Тэгээд сургуулиа төгсч Судар бичгийн хүрээлэнд хүрч ирэхэд минь Сүхбаатар жанжны багш Онход Жамъян гуай, тэр үеийн судар бичгийн хүрээлэнгийн эрхэлсэн сайд гэдэг тушаалтай, дэргэд нь монгол бичиг зохиолд сүрхий эрдэмтэй өвгөд байдагсан. Цөмөөрөө залуу оюутан хүрч ирлээ гэж монгол бичгийн хэлний найруулгыг эзэмшиж ав гэж их анхаарал тавьдаг байлаа. Намайг Оросын нэрт сайхан зохиолоос орчуулж, найруулгаа биднээр засуул гэдэгсэн. Тэгээд миний орчуулсан зүйлийг үзээд ингэвэл санаа нь тодорхой болно. Энэ үг уг утганд нь таарахгүй, илүү сул үг байна. Энэ өгүүлбэрийг үзвэл ийм үг байвал зохих юм шиг байна. Цаад их бичигт бодоход ийм санаа гармаар санагдаж байна гэхэд нь эх бичгийг нь үзэхэд нээрээ л тэр үг илүүдсэн буюу дутсан байдагсан. Эх бичгийн үгийг мэдэхгүй байгаад миний найруулгын дутуу дулим газрыг яагаад олоод байна гэж сонирхдог байлаа. Учрыг нь хожим л мэдлээ. Үг найруулгын сайныг нь танин мэдэх гэж тийм тийм нэрт зохиолыг үз гэж надад харамгүй цаг гаргаж албан цагийн нэгэн хэсгийг зориуд миний уншин үзэхэд зориулан гаргаж, монгол хэлний 36-т гэдэг толийн тайлбарыг үзүүлдэгсэн. Тэдгээрийн сонин найруулга зүйн учрыг залхууралгүй, тусгай цаг гаргаж, надад хэлж өгдөг байсан, онолоор Зөвлөлтийн их эрдэмтэн багш нарын заалгасныг туршлага, дадлагын ажлаар давтан боловсруулж, зөвлөлтийн дээд сургуульд онолын мэдлэг олсноор сэтгэн бодсоноо найруулан бичих, мөн сайн зохиолын найруулгыг судлан үзэж задлан шинжлэх ажлаар дадлага олохын ажил хийсэн минь надад орос хэлнээс монгол болгоход их хэрэг болсны дээр зохиолч болоход минь үнэлж баршгүй тус болсныг би энд тэдгээр Зөвлөлт, Монгол багш нарынхаа их ач гавьяаг цухас тэмдэглэхийг хүсэхийн хамтад одоо манай улс хөгжиж, бичигтэн үй түмэн уншигч нартай болсон үеэс манай зохиолч нар, ухаан оюундаа сэтгэн бодсоноо түмэн уншигчийн хүртээл болгоход хэлээ эрхэм болгохыг насан турш оролдох нь үүрэг гэж онцлон тэмдэглэхийг түмэнт хүснэ. Зохиолч хүн одоогийн боловсрол зузаан болсон цагт дан мухар хар авьяасаар болохгүй тэгж болдог цаг ардын боловсрол хөгжсөний улмаас аль хэдийн өнгөрч, хэлнийхээ боловсролыг өдөр алгасалгүй зузаатгах нь зохиолч нэр хүлээсэн бид бүхний эрхэм үүрэг болсныг бүгдээрээ бодох цаг хэдийнээ боллоо. Бидний зохиолыг хүн үздэг суралцдаг, дуурайдаг тул уншигч бичигч олны өмнө бидний хариуцлага өндөр байгаа. Үүнд зохиолын хэлэнд Монгол ардынхаа эх хэлний ёсноос этгээд, барагтайхан орчуулагчийн ташаа орчуулгын булайд автахгүй байхыг хичээх цаг боллоо. Уран зохиолын хэл бол албан бичгийн хэлнээс өөр байх учиртайг зохиол, найруулгаараа үзүүлэх хэрэгтэй боллоо. Монголоороо боддог, Монгол сайхан үг хэлээ хэрэглэж, ардынхаа хэлний зүй ёсыг ард олон уншигч нартаа зориулсан зохиолдоо хэрэглэхийн дээр, үгээр баян эх хэлнийхээ баялгийг хэлнийхээ найруулгын ёсыг даган баримтлах ёстой билээ. Манай зохиолчдын зохиолыг үзэхэд, ардынхаа хэлний нарийн учир утгыг боддоггүй үзэгдэл олон тохиолддогийг дурдалтай. Энд ганц нэгэн жишээ дурдвал, Ч.Чимидийн “Монгол домог” гэдэгт “Тавагны юм” гэсэн үг бий. Хар хэлэнд хазгай хэлдэг юм олон бий. Зохиолч хүн түүнийг баримтлаж, зохиогчийн үгэнд хэрэглэх ёсгүй. Зохиолдоо гардаг баатрын дүр, боловсрол, үзэл санаа зэргийг гаргахад, панзчин хүний амнаас гарах үгэнд панзын үнэр ханхлуулах, хүнд сурталтай хүний байдал гаргахад “хүнд суртлын” шивтэр хангинуулах үг амнаас нь гаргах нь зүйн ёс, зохиолчийн үүрэг. Гэвч, зохиолчийн өөрийн үгэнд тийм этгээд үг хэллэг монгол хэлний зүйгээс гажуу үг байж болохгүй. Дээрх “тавагны юм” гэдэг үг харцуул борцуулын амнаас бишгүй гардаг боловч, -г гэдэг дагавраар бүтсэн үгэнд -ы-ний гэдэг дагавар залгадаг ёс монгол хэлэнд байхгүй нь “аймагны”, “хэрэгний”, “нутагны” гэдэггүйтэй нэгэн адил болно. Боловсрол муутай баатар нь “тавагны юм”, “аймагны дарга”, “засагны газар” ч гэж хэлж болно. Зохиолч нь түүгээрэ зохиолынхоо баатрын дүр, боловсрол зэргийг үзүүлэх нэгэн зүйлийн уран арга. Өөрөө, зохиолчийнхоо үгэнд тэгж хэлж буюу бичиж болох уу гэвэл үл болно. Мөн зохиолд “Чи ч баярын юм АА” гэсэн үг байгаа нь монгол хэлнээ -аа, -ээ, -өө гэдэг хамаатуулах дагавар нь -ын, -гийн, -ы, -ий гэдэг харьяалахын дагавартай салшгүй холбоотой нь Монгол хэлний зүйн ёс. Ардууд маань “Баярынхаа юм” , “Аавынхаа морийг” гэж зөв хэрэглэдэг байхад албан бичгийн алдаатай хэлэнд “Аавын морийгоо”, “Ажлын төлөвлөгөөгөө” гэж буруу хэрэглэдэг албаны болхи үгийн ташаарлыг зохиолч хүн зохиолдоо хүнд сурталт, албаны болхи үгтэй амьтны дүрийг гаргахад хэрэглэхээс биш, бичгийнхээ зохиолд зохиогчийн найруулан өгүүлэх үгэнд хэрэглэж яахин болох билээ. Хүний сайныг танин мэдвэл, өөрийнхөө ардын сайн сайхныг танин мэдэх нүд нээгддэг байна. Би орос хэл сурахдаа есөн наснааасаа бичгийн хэлийг сураад, дунд, дээд сургуульд суралцсан цагаасаа одоо хүртэл орос хэлээр танин мэдэхийн их ертөнцийг үзэн мэдэж, одоо хүртэл орос хэлний нарийнийг судлан ухаарч, орос хэлээр дамжуулан түмэн улсын эрт өдгөөгийн нэрт зохиолыг сэтгэл цэнгэн, ертөнцийн гоо сайхныг үзэх нүд нээгдэн оролдсоор, ачит багш нарын ачаар өөрийнхөө эх хэлний учир ёсыг гадарлан таних болж, бичих зохиохдоо эх хэлнийхээ үлэмжийн баялгийг аль болохоор хэрэглэхийг мэрийдэг болох сүв нээгдлээ. Чингээд, миний ажваас, манай зохиолч нөхөд, орос хэлийг мэдлэг нэмэгдүүлэхийн их сан болгох, орос хэлний нарийн учир ёсыг анхааран таниж, түүний улмаас өөрийнхөө хэлний ёс зүйг мэдэх мэдлэгээ зузаатгах нь чухал болж байна. Орос хэлний мэдэц гүйхэн нь, монголоороо бичихэд нь эргээд муу нөлөө үзүүлдэг юм байна гэж олон орчуулгыг үзэхдээ сэтгэл зовнидгоо хэлүүштэй байна. Ганц жишээ дурдвал, манай авьяаслаг зохиолч Гармаа “Наташа” гэдэг өгүүллэгийнхээ эхэнд “Ээ-х! Наташа, Наташа! Тэр хайрласан нүдээр эхнэрээ ширтэж ингэж хэлээд инээмсэглэв” гэсэн нь, монголоор бичсэн бөгөөд монголоор бодон сэтгэгч түмэн уншигч олондоо Монгол бус бөгөөд болхи орчуулагчийн найруулгаар орчуулан зохиосон энэ өгүүлбэрт үзэхэд, Ээ-х Наташа Наташа гэж чамирхасан нь, монголоороо бодоход “Ээ дээ, Наташа минь, наташа минь” гэсэн юм уу даа гэж бодогдож байна. “Тэр хайрласан нүдээр” эхнэрээ ширтэн ингэж хэлээд инээмсэглэв гэсэн “он” гэдэг орос хэлний заах үгийг махчлан орчуулж “тэр” гэсэн нь монгол өгүүлбэрийн зүйд “тэр” гэдэг үг нь, Наташийн нөхрийг заасан үг биш болж “Тэр хайрласан нүд” гэж нүдийг заан үг болчихсныг анзаарсангүй ажээ. “Хайрласан нүд” гэж юугий нь тэр нүд хайрласан болж байна даа гэж монголоороо бодон уншигч хүний сэтгэл төөрөгдөл төрүүлэх үг болж байна. Бодвол, Ээ дээ Натааш минь, Натааш минь гэж эхнэрээ энхрийлэх нүдээр ширтэн инээмсэглэсэн хүн болохоос, хайрлаж харамссан ч биш бололтой. Үг найруулгын эрхэм нь уншигчийн сэтгэлд зөв сэтгэгдэл төрүүлэхтэй маш холбогдолтойг нарийн бодсонгүй бололтой. Дэлхийн нэрт зохиолчдын зохиолыг үзэхэд энэ мэтэд их анхаарал тавьж, үгээ хэд хэд дахин залхуугүй найруулан засдаг нь “Утгын өвгөн үгийн таяг тулдаг” гэдэг манай өвгөдийн мэргэн үгтэй яг дүйж байгааг зохиолч бид бүгд бодох учиртай. Би өөгүй зохиолч боллоо гэж бодоод ингэж байгаа юм биш. Надад ч бас алдсан оносон зүйл бий. Гэвч, алдсанаа олох гэж үргэлж мэрийж, ачтан багш нарынхаа сургаалийг чадахыг хирээр баримталж, анхны манай зохиолчдын дугуйлангийн нэгэн тэргүүлэгч гишүүн хэмээгдэж байсан цагаас одоо хүртэл монгол хэлээ оролдсоор ирсний хувьд хойч үеийнхээ зэвсэг нэгтэй зохиолч нөхөддөө өөрийнхөө олж мэдсэн, алдаж оносон зүйлээ эргэцүүлэн бодохдоо зохиолынхоо хэлэнд их анхаарал тавьж, баялаг монгол хэлнийхээ уурхайг уудлан, эх хэлэндээ эзэн болохыг хичээн уйдалгүй мэрийн оролдохыг хэлэх хүсэлтэй байна. Этгээд үгийг “этгээд” баатрынхаа аманд оруулахаас биш, зохиолчийн үгэнд оруулахгүй байгаасай гэж хүссэн байна. Манай монгол хэлэнд миний бaрагцаалбаас долоон буман үг бий гэж тоймлон боддог. Түүний нэгэн багаахан хэсэг нь Цэвэлийн “Монгол үгний товч тайлбар толинд” гарсан зүйл бийг хааяа хааяа сөхөн үзэж, зохиолч хүн бүр бичгийнхээ хэлний баялгийг эзэмшээсэй гэж эгээрнэм. Бас, зохиолч хүн, монгол ардынхаа бичгийн зохиолийн аль давшилт сайхан өвийг хэрээрээ судлах нь тун хэрэгтэй тул, Монгол “худам” гэдэг хуучин үсгийн зохиолын нэрт бичгээс улсын номын санд үзэж, үг найруулгыг судлах нь одоо цагийн боловсролын явцаар шаардлагатай зүйл гэж би боддог. Дундад сургуулийн хэлний мэдлэгийн дутууг учраа мэдсэн насандаа өөрөө нөхөн оролдох нь бид бүгдийн үүрэг гэж үүнийг нөхөд зохиолч нарт үсэн буурал болсон миний бие захин хүсэх нэгэн зүйл бийг толилуулсу. Хэлний зүй, үйл үгийн цаг мэтийг нарийн таньж мэдэх нь чухал тул, энэ тухайд жич бичихийг хүснэ. | |
 |
бямбын ринчен
2012/06/21
ЭХ ХЭЛЭНДЭЭ ЭЗЭН БОЛЪЁ
эх сурвалж: http://www.toonto.mn/index.php?mm=news&task=view&id=153
2012/06/18
РУБРИКА “НАУЧНАЯ ЖИЗНЬ МОНГОЛИИ”: БЯМБЫН РИНЧЕН
http://www.vom.mn
Радио ГОЛОС МОНГОЛИИ
Бямбын Ринчен /1905-1977/ - монгольский писатель, этнограф, профессор, первый академик Монголии, лауреат Государственной премии Монголии. Родился в 1905 году в семье известного общественного деятеля, исследователя-монголоведа 
В статье канадского монголоведа К.Хадерлиани “В памяти Бямбын Ринчена” говорится, что год с лишним после института Ринчен находился в Алтанбулаке, где участвовал в драмкружке, сочиняя пьесы на монгольские и китайские сюжеты. Здесь Ринчен познакомился с известным певцом Лувсан-хуурчи, его творчеством, о котором спустя годы публиковал исследования. Изучал язык эсперанто на курсах, организованных Намжилын Хаянхярваа, директором Высшей партийной школы.
В 1936 году по решению правительства страны было образовано Государственное центральное издательство, ответственным секретарём которого был назначен Б.Ринчен. К этому времени начала разгораться кампания по разоблачению так называемых врагов народа, контрреволюционных элементов. Постепенно она привела к массовым арестам ни в чём не повинных людей.
В 1945 году был написан сценарий к фильму “Цогт-тайдж” – о выдающемся деятеле национально-освободительного движения 17-го века. Фильм и сочинение Б.Ринчена имели огромный успех. За сценарий и участие в постановке фильма писатель был удостоен Госудасртвенной премии им.Чойбалсана. Денежную часть премии /20000 тугриков/ он отдал на благотворитеоьные цели – вручил малолетним сиротам блокадного Ленинграда.
Б.Ринчен много сделал как переводчик. Им переведены лучшие произведения русской и мировой классики: “Тарас Бульба” Гоголя, стихи А.С.Пушкина, рассказы А.Толстого, “Судьба человека” М.Шолохова, стихи В.Маяковского и Тихонова, “Пан Тадеуш” А.Мицкевича, сочинения Ги де Мопассана, А.Барбюса, Н.Хикмета, стихи Шандора, очерки Фучика и др. Б.Ринчен осуществил перевод более 100 крупных произведений с 20 языков мира. Профессор С.Лувсанвандан пишет, что академик Б.Ринчен читал на тибетском, китайском, маньчжурском языках, в равной степени хорошо знал английский, французкий. Когда ему было за 60, взялся за изучение латыни и грееческого языка.
В сегодняшней Монголии академик Б.Ринчен признан учёным с мировым именем, крупнейшим прозаиком и поэтом, одним из основоположников современной монгольской литературы, избран почётным членоом Академии наук Венгрии, почётным членом многих научных ассоциаций и обществ иностранных государств. За заслуги в изучении проблем алтаистики награждён золотой медалью Международного алтаистического конгресса. Был удостоен почётных премий ряда университетов, в частности Индианийского университета США. За заслуги в области науки и литературы неоднократно удостаивался правительственных наград Монголии. Доктор филологических наук, профессор.
Радио ГОЛОС МОНГОЛИИ
БЯМБЫН РИНЧЕН
Бямбын Ринчен /1905-1977/ - монгольский писатель, этнограф, профессор, первый академик Монголии, лауреат Государственной премии Монголии. Родился в 1905 году в семье известного общественного деятеля, исследователя-монголоведа Раднажава Бямбаева. По национальности бурят из монгольского рода бурят-монголов. Родился в аймаке Сэлэнгэ, в местности Бул Сарай старинного аристократического рода Юншиебу.
Б.Ринчен в 7 лет освоил монгольский и маньчжурский языки у Билигсайхан-багша, а русскому языку учился у переводчика Каленова. В 9 лет поступил в русскую школу в Кяхте. В 1920 году после окончания школы служил в управлении окраинных территорий в Алтанбулаге под руководством Билигсахан-гуай. В марте 1921 года в качестве переводчика обслуживал делегатов 1-го съезда Монгольской народной партии, состоявшегося в Кяхте. В 1923-1924 годах он учился в Улан-Удэ, в педагогичексом техникуме.
В 1924 году отправился в Ленинград для продолжения учёбы и поступил в Институт восточных языков. Учился у известных учёных-востоковедов Б.Я.Владимирцова, С.Ф.Ольденбурга, Ф.И.Щербатской, В.М.Алексеева, В.В.Бартольда, И.Я.Марра, Л.В.Щербы. В 1927 году Б.Ринчен окончил институт и получил диплом исследователя-востоковеда.
В статье канадского монголоведа К.Хадерлиани “В памяти Бямбын Ринчена” говорится, что год с лишним после института Ринчен находился в Алтанбулаке, где участвовал в драмкружке, сочиняя пьесы на монгольские и китайские сюжеты. Здесь Ринчен познакомился с известным певцом Лувсан-хуурчи, его творчеством, о котором спустя годы публиковал исследования. Изучал язык эсперанто на курсах, организованных Намжилын Хаянхярваа, директором Высшей партийной школы.С 1927 года работал в Улаанбаатаре, в Учёном комитете, в секторе литературы вместе с писателем Д.Нацагдорж и филологом Ц.Дамдинсурэн. Начиная с 1928 года Б.Ринчен участвует в подготовке к изданию переведенных крупнейшим бурят-монгольским просветителем Базаром Ишидоржиным книг Лунквиста по естествознанию. Также в своих воспоминаниях Б.Ринчен пишет, что помогал писателю Д.Нацагдоржу в переводе стихов А.С.Пушкина, в частности “Анчара”.
С 1930-х годов Б.Ринчен начинает словарную работу, активно собирает материалы по устному народному творчеству, национальным традициям и обычаям, проявляет интерес к историко-этнографическсим материалам. Со временем филологические изыскания становятся основным направлением его научно-исследовательской деятельности. Он активно сотрудничает с редакциями различных научных, общественно-политических и литераттурных журналов, публикует на их страницах статьи. Б.Ринчен – один из крупнейших исследователей старинной монгольской литературы, много сделавший для популяризации знаний о Монголии на Западе. Дладел французким языком.
С первых шагов деятельности в научном учреждении Б.Ринчен проявил себя прежде всего как филолог-лингвист и литературовед. В то же время у него обнаружился интерес и к другим областям знаний, в частности к этнографии и религиоведению. К этому периоду относятся его пробы в области литературно-художественного творчества.
В 1936 году по решению правительства страны было образовано Государственное центральное издательство, ответственным секретарём которого был назначен Б.Ринчен. К этому времени начала разгораться кампания по разоблачению так называемых врагов народа, контрреволюционных элементов. Постепенно она привела к массовым арестам ни в чём не повинных людей.В сентябре 1937 года по ложному обвинению был арестован и Б.Ринчен. Ему предъявили обвинение в контрреволюционноой деятельности, в шпионаже в пользу Японии. Применяя пытки и истязания, карательные органы сумели получить у арестованного нужные показания и приговорили его к 5 годам заключения.
В 1942 году Б.Ринчен был освобождён. Из-за беззаконий в стране потеряны драгоценных 5 лет, подорвано здоровье, нанесён моральный ущерб. Лишь спустя 20 лет, в 1963 году, он получил полную реабилитацию.
Центральному печатному органу Монголии, газете “Унэн” нужны были люди, владеющие иностранными языками. Учитывая высокую квалификацию учёного и литератора Б.Ринчена, знание им многих инсотранных языков, редакция газеты предложила ему должность сотрудника. С 1942 года 16 лет бесппрерывно трудился Б.Ринчен в центральной газете “Унэн”. Журналистская деятельность оказала весьма позитивное влияние на его писательсккое творчество. За годы в работы в прессе им были написаны многочисленные художественные произведения в различных литературных жанрах.
В 1945 году был написан сценарий к фильму “Цогт-тайдж” – о выдающемся деятеле национально-освободительного движения 17-го века. Фильм и сочинение Б.Ринчена имели огромный успех. За сценарий и участие в постановке фильма писатель был удостоен Госудасртвенной премии им.Чойбалсана. Денежную часть премии /20000 тугриков/ он отдал на благотворитеоьные цели – вручил малолетним сиротам блокадного Ленинграда.С 1958 года и до конца своей жизни Б.Ринчен трудился в системе Академии наук МНР, в основном Институте языка и литературы.
В 1961 году состоялись выборы первых действительных членов академии, и в числе 7 учёных академиком был избран Б.Ринчен. В этом ранге он отвечал за выпуск серии академических изданий. Под его научным руководством начали издаваться и издаются до сих пор “Студиа монголика” /Монголоведные исследования/, “Исследования по языку и литературе”, “Исследования по фольклору”.
Академик Б.Ринчен уделял много внимания развитию международных связей монгольских учёных, в частности публикациям за рубежом, в иностранных изданиях, шедевров монгольской науки и литературы, пропаганде достижений отечественного монголоведения. Так, он был зачинателем изадния за рубежом / в Висбадене/ восьмитомного собрания “Фольклор Монголии”. В 1956 году академик Б.Ринчен защитил докторскую диссертацию на диссертационном совете Венгерской академии наук в Будапеште по теме монгольского языкознания. Ринченом изданы исследования по тюркским языкам в Монголии, по языку хамниганов, по дархатскому языку. Крупным вкладом в науку явялется изданный им атлас по языку и этнографии монголов.
Б.Ринчен придавал большое значение изучению этнографических проблем, традиций, гражданских и религиозных обычаев и обрядов, истории реллигиозных воззрений. У него имеются интересные изыскания по шаманизму, по шаманской поэзии.
Он много лет являлся профессормо Монгольского государственного университета.
Ещё в молодые годы Б.Ринчен приобрёл известность как поэт и прозаик. Первые его поэтические произведения появились в конце 1920-х – начале 1930-х годов. В стихах он воспевал родные просторы, величие и красоту монгольских степей, созидательные силы своих земляков. Воспевал родной певучий монгольский язык, добрые нравы сородичей. Б.Ринчен считается одним из аксакалов современной монгольской литературы.
Б.Ринчен много сделал как переводчик. Им переведены лучшие произведения русской и мировой классики: “Тарас Бульба” Гоголя, стихи А.С.Пушкина, рассказы А.Толстого, “Судьба человека” М.Шолохова, стихи В.Маяковского и Тихонова, “Пан Тадеуш” А.Мицкевича, сочинения Ги де Мопассана, А.Барбюса, Н.Хикмета, стихи Шандора, очерки Фучика и др. Б.Ринчен осуществил перевод более 100 крупных произведений с 20 языков мира. Профессор С.Лувсанвандан пишет, что академик Б.Ринчен читал на тибетском, китайском, маньчжурском языках, в равной степени хорошо знал английский, французкий. Когда ему было за 60, взялся за изучение латыни и грееческого языка.Писатель Б.Ринчен как член правления Союза писателей МНР много времени и энергии тратил на организационную работу. Он был участником создания в 1928 году первой творческой организации монгольских писателей – Кружка революционных писателей. Как писал Б.Ринчен, “мы, молодые люди, стремившиеся в литературу, объединённые в первом кружке монгольских писателей, жадно приобщались к культурным памятникам прошлого. Но в то же время мы чувствовали, что нам надо ещё много учиться и работать, чтобы достичь того мастерства, которое нас так восхищало в произведениях писателей прошлого. Мы преклонялись перед классиками нашей литературы”. Б.Ринчен регулярно общался с бурятскими учёными и писателями, консультировал их, участвовал в научных конференциях, проводимых в Улан-Удэ, с интересом вступал в разговоры о сближении монгольских народов, о восстановлении единой монгольской письменности и широком распространении среди монгольских народов литературы, изданной в различных регионах.
В сегодняшней Монголии академик Б.Ринчен признан учёным с мировым именем, крупнейшим прозаиком и поэтом, одним из основоположников современной монгольской литературы, избран почётным членоом Академии наук Венгрии, почётным членом многих научных ассоциаций и обществ иностранных государств. За заслуги в изучении проблем алтаистики награждён золотой медалью Международного алтаистического конгресса. Был удостоен почётных премий ряда университетов, в частности Индианийского университета США. За заслуги в области науки и литературы неоднократно удостаивался правительственных наград Монголии. Доктор филологических наук, профессор.К 85-летию со дня рождения, в 1990 году соратники, его ученики издали книгу “Билгүйн номч Бямбын Ринчен”.
В качестве предисловия дан автобиографическиий очерк самого Б.Ринчена, подготовленный им ещё в начале 1970-х годов. Воспоминаниями об учёном делятся более 30 авторов. С искренней признательностью и большой человеческой теплотой они рассказывают о прожитой Ринченом жизни и его богатейшем научном и литературном наследии.
Скончался Б.Ринчен 3 марта 1977 года. Памятник Б.Ринчену стоит у входа в Центральную библиотеку Улаанбаатар, на месте снесённому памятнику И.Сталину.
2012/06/09
Ринчен гуай болон...
эх сурвалж: http://book.gogo.mn/book/detail.html?code=EB01000055
Номын танилцуулга
Номын нэр: РИНЧЕН гуай болон...
Зохиогч: Б.Бааст
Нийтэлсэн: 2010 он
Хуудасны тоо: 440
Худалдаж авах үнэ: 15'000
“Ринчен гуай болон...” хэмээсэн энэ номынхоо тухайд
“Нуруугүй хүний үлгэр” хэмээх нэн сонирхолтой номыг 1930-аад оны дунд хэрд олж уншин Ринчен гэдэг хүний нэр мэдэх болсноос хойш бараг 80-иад жилийн нүүр үзэх дөхжээ. Харин, Ринчен гуайтай уулзаж танилцсан тэр цагаас хойш, 67-68 жил улирчээ.Ринчен гуайн тухай дурсамж “Анх” гэдгийг анх бичсэнээс хойш 46 жил өнгөрчээ. Энэхүү жаахан дурсамжийг бичиж байхдаа, яваандаа, Ринчен гуайн тухай нэг ийм ном бүтээх гэж бодож байсангүй ээ. “Анх” дурсамж бичсэнээс хойш “Өчүүхэн дурсамжийг бичсэн байна. Энэхүү номд 46 жилийн хооронд зарим зүйлийг 2009 оны зун, Шадувлин зусланд бичсэн байна. Ийнхүү хол ойр хугацаатай бичсэн дурсамж, зураглал, тэмдэглэл, өгүүлэл, ярилцлага, захидал, орчуулга зэрэг бараг 50 шахам зүйл оржээ. Нэг хүний тухай, тэр мөртөө хоорондоо олон жилийн зайтай бичигдсэн учир давтагдсан маягтай зүйлс байгааг хүндэт уншигчид минь уучилж үзээрэй.
Ринчен гуайн их анд бөгөөд оросын нэрт зохиолч, өвгөн Тихонов гуайгаас гадна эх орны их дайны (1941-1945) үед олон олон Д.Санжаагийн урласан “Б.Ринчен” хэмээх цагаан гантиг баримал (1960 он) РИнЧЕн гуай болон.... 7 зохиолы нь орчуулж хэвлүүлсэн Алексей Толстой, Илья Эренбург нарын тухай энэ номд оруулах нь чухал гэж үзлээ. Түүгээр барахгүй тэдний тухай уншигчдад арай тодорхой нэмж бичих нь хэрэгтэй мэт санагдаад “Николай Семёнович Тихонов”, “Эренбург”, “Пабло Неруда” зэрэг нилээд зүйл бичээд хэвлэгдээгүй байсныг энэ номд орууллаа.
Эцэст, энэ ном бүхэлдээ, Орос-зөвлөлтийн ард түмэн, тэдний зохиолчдын тухай ном болон хувирч байгаагаас хойш аугаа их Пушкин, Лев Николаевич Толстой, М.Горький, М.Достоевскийн гэргийн тухай бичсэн зүйлсээ ч энэ номд нэгмөсөн оруулах нь хэрэгтэй мэт санагдлаа.
Их дайны үеэс аваад манай ард түмэн, ялангуяа манай зохиолчдын дотно танил болсон оросын зохиолчдын тухай бичсэн, дурссан зүйлээ ч энэ номд оруллаа. Тэдгээр зүйлс хэвлэгдээгүй байв.
Манай зохиолчдын ахмад үеийн бид аугаа их Дамдинсүрэн гуай, Ринчен гуайн хараа бараанд л явж, тэдний буянаар эх орныхоо их утга зохиолд хөл тавин орж, өөр өөрсдийнхөөрөө л бичиж оролдсон, цөм л их бага ч, муу сайн ч юм юм бүтээсэн хүмүүс билээ. Тийм учраас, тэднийхээ тухай ч, эх орныхоо утга зохиолын тухайд ч, хүн хүн л бичих учиртай гэж бодох юм. Янз бүрийн сонин өөр бус номууд ч үргэлжлэн цогцлох л учиртай!
Нас, цас хоёрт дарагдсан ч, хичээж мэрийж бүтээсэн энэ номы минь үзэх, унших хэн боловч өчүүхэн намайгаа өөлөх шоолох ухаанаар (тэгж хэзээ ч амжина) биш, өөрсөнд чинь сонирхогдох өгөөж өлзий болох зүйл юу юу байнав гэдэг ухаанаар шүүн тунгаан үзэх, уншихыг урьдал болгоосой хэмээн хүсье!
…их бага ямарваа зохиол бүтээл орчуулахдаа, тэр зохиол, зохиолч, тэр орныхоо утга соёлын амжилтыг далимд нь уншигч нартаа хандаж сэтгэл зүрхнийхээ үгийг хэлж, бичиж, үрийн үргэлж, хүн ардынхаа эрдэм мэдлэгийг өөд татах гэж юухнаар ч атугай тус л болох гэж явдаг дэндүү өглөгч өгөөмөр сэтгэлтэй аугаа их Ринчен гуайдаа ийм нэгэн ном бүтээж чин сэтгэлийнхээ хадаг барьж байгаа минь энэ билээ!
Та бүхнийгээ хүндэтгэгч Бөхийн Бааст 2009.XII.9
Зохиогчийн тухай
1921 оны 9 дүгээр сарын 10-нд Баян-Өлгий аймгийн Алтанцөгц суманд төржээ. Яруу найрагч, үргэлжилсэн үгийн болон хүүхдийн зохиолч.
1964 онд Москвад М.Горькийн нэрэмжит утга зохиолын дээд сургуулийн дэргэдэх дээд курс төгсчээ. МЗЭ-ийн хороо түүний харьяа сонин сэтгүүлд ажиллаж иржээ. 1936 оноос уран зохиол бичиж, олон ном хэвлүүлж, Мандухай цэцэн хатан зэрэг жүжгийн зохиол бичиж олон тооны ном эмхтгэн редакторлож хэвлүүлжээ.
1966 онд “Намрын уянга”, “Дарьсүрэн” туужаараа МЗЭ-ийн шагнал, 1969 онд “Хангайн бор”, “Намрын уянга” номоороо Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагнал, 1999 онд Соёлын гавъяат зүтгэлтэн цолоор шагнуулжээ.
Номын танилцуулга
Номын нэр: РИНЧЕН гуай болон...
Зохиогч: Б.Бааст
Нийтэлсэн: 2010 он
Хуудасны тоо: 440
Худалдаж авах үнэ: 15'000
“Ринчен гуай болон...” хэмээсэн энэ номынхоо тухайд
“Нуруугүй хүний үлгэр” хэмээх нэн сонирхолтой номыг 1930-аад оны дунд хэрд олж уншин Ринчен гэдэг хүний нэр мэдэх болсноос хойш бараг 80-иад жилийн нүүр үзэх дөхжээ. Харин, Ринчен гуайтай уулзаж танилцсан тэр цагаас хойш, 67-68 жил улирчээ.Ринчен гуайн тухай дурсамж “Анх” гэдгийг анх бичсэнээс хойш 46 жил өнгөрчээ. Энэхүү жаахан дурсамжийг бичиж байхдаа, яваандаа, Ринчен гуайн тухай нэг ийм ном бүтээх гэж бодож байсангүй ээ. “Анх” дурсамж бичсэнээс хойш “Өчүүхэн дурсамжийг бичсэн байна. Энэхүү номд 46 жилийн хооронд зарим зүйлийг 2009 оны зун, Шадувлин зусланд бичсэн байна. Ийнхүү хол ойр хугацаатай бичсэн дурсамж, зураглал, тэмдэглэл, өгүүлэл, ярилцлага, захидал, орчуулга зэрэг бараг 50 шахам зүйл оржээ. Нэг хүний тухай, тэр мөртөө хоорондоо олон жилийн зайтай бичигдсэн учир давтагдсан маягтай зүйлс байгааг хүндэт уншигчид минь уучилж үзээрэй.
Ринчен гуайн их анд бөгөөд оросын нэрт зохиолч, өвгөн Тихонов гуайгаас гадна эх орны их дайны (1941-1945) үед олон олон Д.Санжаагийн урласан “Б.Ринчен” хэмээх цагаан гантиг баримал (1960 он) РИнЧЕн гуай болон.... 7 зохиолы нь орчуулж хэвлүүлсэн Алексей Толстой, Илья Эренбург нарын тухай энэ номд оруулах нь чухал гэж үзлээ. Түүгээр барахгүй тэдний тухай уншигчдад арай тодорхой нэмж бичих нь хэрэгтэй мэт санагдаад “Николай Семёнович Тихонов”, “Эренбург”, “Пабло Неруда” зэрэг нилээд зүйл бичээд хэвлэгдээгүй байсныг энэ номд орууллаа.
Эцэст, энэ ном бүхэлдээ, Орос-зөвлөлтийн ард түмэн, тэдний зохиолчдын тухай ном болон хувирч байгаагаас хойш аугаа их Пушкин, Лев Николаевич Толстой, М.Горький, М.Достоевскийн гэргийн тухай бичсэн зүйлсээ ч энэ номд нэгмөсөн оруулах нь хэрэгтэй мэт санагдлаа.
Их дайны үеэс аваад манай ард түмэн, ялангуяа манай зохиолчдын дотно танил болсон оросын зохиолчдын тухай бичсэн, дурссан зүйлээ ч энэ номд оруллаа. Тэдгээр зүйлс хэвлэгдээгүй байв.
Манай зохиолчдын ахмад үеийн бид аугаа их Дамдинсүрэн гуай, Ринчен гуайн хараа бараанд л явж, тэдний буянаар эх орныхоо их утга зохиолд хөл тавин орж, өөр өөрсдийнхөөрөө л бичиж оролдсон, цөм л их бага ч, муу сайн ч юм юм бүтээсэн хүмүүс билээ. Тийм учраас, тэднийхээ тухай ч, эх орныхоо утга зохиолын тухайд ч, хүн хүн л бичих учиртай гэж бодох юм. Янз бүрийн сонин өөр бус номууд ч үргэлжлэн цогцлох л учиртай!
Нас, цас хоёрт дарагдсан ч, хичээж мэрийж бүтээсэн энэ номы минь үзэх, унших хэн боловч өчүүхэн намайгаа өөлөх шоолох ухаанаар (тэгж хэзээ ч амжина) биш, өөрсөнд чинь сонирхогдох өгөөж өлзий болох зүйл юу юу байнав гэдэг ухаанаар шүүн тунгаан үзэх, уншихыг урьдал болгоосой хэмээн хүсье!
…их бага ямарваа зохиол бүтээл орчуулахдаа, тэр зохиол, зохиолч, тэр орныхоо утга соёлын амжилтыг далимд нь уншигч нартаа хандаж сэтгэл зүрхнийхээ үгийг хэлж, бичиж, үрийн үргэлж, хүн ардынхаа эрдэм мэдлэгийг өөд татах гэж юухнаар ч атугай тус л болох гэж явдаг дэндүү өглөгч өгөөмөр сэтгэлтэй аугаа их Ринчен гуайдаа ийм нэгэн ном бүтээж чин сэтгэлийнхээ хадаг барьж байгаа минь энэ билээ!
Та бүхнийгээ хүндэтгэгч Бөхийн Бааст 2009.XII.9
Зохиогчийн тухай
1921 оны 9 дүгээр сарын 10-нд Баян-Өлгий аймгийн Алтанцөгц суманд төржээ. Яруу найрагч, үргэлжилсэн үгийн болон хүүхдийн зохиолч.
1964 онд Москвад М.Горькийн нэрэмжит утга зохиолын дээд сургуулийн дэргэдэх дээд курс төгсчээ. МЗЭ-ийн хороо түүний харьяа сонин сэтгүүлд ажиллаж иржээ. 1936 оноос уран зохиол бичиж, олон ном хэвлүүлж, Мандухай цэцэн хатан зэрэг жүжгийн зохиол бичиж олон тооны ном эмхтгэн редакторлож хэвлүүлжээ.
1966 онд “Намрын уянга”, “Дарьсүрэн” туужаараа МЗЭ-ийн шагнал, 1969 онд “Хангайн бор”, “Намрын уянга” номоороо Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагнал, 1999 онд Соёлын гавъяат зүтгэлтэн цолоор шагнуулжээ.
Домог болон мөнхөрсөн доктор Ринчен
эх сурвалж: http://www.inet.mn/publish/?vfile=item&vid=18318&vt=0&user=120&vpage2=2
2009-01-27 19:45:03
Их эрдэмтэн Бямбын Ринченгийн тухай домог түүх, хууч яриаг сонсч би өсчээ. Миний сонссон анхны явган яриа гэвэл “Ринчен Бимбаев гуай моторт дугуйгаа унаад төв гудамжаар явж байж гэнэ. Тэгтэл замын цагдаа шүгэлдэж зогсоогоод “Та яагаад төв замаар ингэж яваа юм бэ гэж асуухад нь “Алив хүү минь, энэ ар тал руу хар даа, юу гарч байна вэ?” гэж асуужээ. “Утаа гарч байна” гэж тэр цагдааг хэлэхэд нь “За тэгвэл би явъя даа” гээд хээв нэг яваад өгчээ” гэсэн яриа байдаг. Үнэндээ моторт хөлөг л бол хаагуурч явж болно гээ биз дээ гэсэн санааг хэлжээ. Өнөөх байнга унаж явдаг моторт дугуйгаа нэг удаа алдчихаад “Уг нь ар талд нь хонины сүүл зүүчихсэн бол ингэхгүй л байж дээ” хэмээн халагласан ч гэж яригдана.”Монгол Улсын шинэ Төрийн дуулалын утга агуулгыг Төв хороо, Засгийн газраар хэлэлцэж байх үед “Халх монголчууд хамаг дэлхийн улс орнуудттай…” гэсэн үгийн талаар доктор Б.Ринчен ёжилж, “Цэдэнбал дарга аа, хоёулаа гарах уу даа. Энэ дуунд чинь дөрвөд, буриад гэсэн үг алга” хэмээн хэлж, засуулж байсан” ч гэх шиг, гадаадын олон жуулчид ирэхэд зочид буудлынх нь үүдийг цэвэрлэж байсан өвгөн олон янзын хэлээр тэдэнтэй мэндэлж, зарим нэгийг нь аашилж загнаж байсан гэнэ гээд л түүний тухай эх адаггүй олон хууч яриа ард түмний дунд түгэн тархжээ. Зарим нэг нь зохиомол ч байж мэднэ. Гэхдээ л ямар нэгн хэмжээгээр түүний тухай явган яриа нь тухайн нийгмийн байдлыг ёжлон шүүмжилсэн агуулгатай байдгаараа онцлог юм. АНУ-ын дэд Ерөнхийлөгч Х.Уэльс 1944 онд Монгол Улсад ирэхдээ музейн тайлбар хийж байсан Ринчен гуайн англи хэл, түүхийн мэдлэгийг шагшин магтаад “Танд үүнээс арай дээр ажил олдоогүй юм уу?” гэж асуусан гэдэг.
Хорьдугаар зууны монгол хэл шинжлэлийн ухааны бахдам гайхамшигт эрдэмтдийн дотор Б.Ринчен, Ц.Дамдинсүрэн нарыг ямагт хослон дурдаж, орчин цагийн монгол хэл шинжлэлийн тулгуур багана хэмээн хүндэтгэн үзсээр ирсэн билээ. Тэдний нас бие, намтар түүх ойролцоо байсан бөгөөд хэл шинжлэлийн салбарт маргаан мэтгэлцээнийг шинжлэх ухааны үндэс суурьтай өрнүүлэн хөгжүүлсэн түүхэн гавьяатай билээ. Тэд 1920-иод оноос уран бүтээлээ туурвиж эхлэн, ЗХУ-д эрдэм боловсрол эзэмшиж, Монголын зохиолчдын эвлэлийг хамтран байгуулж, 1930-аад оны хэлмэгдэлд хүртэл адилхан өртөж, шоронгоос гараад “Үнэн” сонинд хамт ажиллаж, Шинжлэх ухааны академийн анхны гишүүн болцгоож, насан эцэстлээ монгол хэл бичгийн шинжлэх ухааны төлөө зүтгэж явсан хүмүүс юм.Харамсалтай нь зарим нэгэн хүмүүс тэдний хооронд яс хаяж, төр, засгийн төвшинд хүртэл маргалдуулахыг эрхэмлэж байлаа. Хатуу хөтүү цагийн аясыг хэдийнээс мэдэх хойно тэд нар гадна өнгөн дээрээ эв түнжин “муу” байгаа мэт дүр төрхийг үзүүлсэн ч дотроо бие биенээ хүндэтгэдэг улсууд байсан юм.
“Үнэн” сонины 1977 оны нэгэн дугаарт “Доктор Б.Ринчен нас нөгчив” гэсэн гуравхан өгүүлбэртэй эмгэнэлийн мэдээ хамгийн арын нүүрний доод өнцөгт гарсан байж билээ. Уг нь Төрийн шагнал хүртсэн хүн насан өөд болоход төвийн хэвлэл мэдээллээр арай өөр маягтаар ханддаг байсныг зах зухаас нь мэдэхийн хувьд “Төв хороо мэдэж байгаа юм байлгүй дээ” хэмээн бодсоор өнгөрч билээ. Хожуу үеийн хүүхдүүд юмны нарийн учрыг яахан мэдэх билээ. Энэ үүднээс их эрдэмтний амьдрал үйл ажиллагааны тухай жирийн уншигчиддаа хүргэхийг эрхэм болголоо.
Г.Энхбаатар